Phóng sự và cái tôi tác giả

Báo chí ngày càng phát triển do nhu cầu tìm kiếm thông tin ngày càng
lớn của công chúng trớc các vấn đề của xã hội. Chính vì vậy mà nhu cầu thông
tin càng lớn thì đòi hỏi phương thức thông tin ngày càng đa dạng. Từ sự phát
triển đa dạng và phong phú của báo chí, người ta nhìn tổng quan nhận ra một số
bài báo trên một số báo có tính đặc thù riêng tơng đối giống nhau về mặt hình
thức và kết cấu, mang tính tơng đối ổn định và lâu dài. Từ đó, người ta quyết
định phân ra từ sự phong phú và đa dạng của báo chí thành các thể loại của báo
chí. Sự phân chia đó vừa mang tính khoa học trong học thuật để dễ dàng giảng
dạy trong nhà trường. Công tác giảng dạy, truyền thụ được dễ dàng bài bản và
khoa học và người đọc dễ dạng lựa chọn những thông tin mà mình quan tâm và
a thích trên báo chí.

Trên báo chí, người ta phân ra thành các thể loại và một số thể loại lại được
gom vào thành từng nhóm. Hiện nay, chúng ta tạm thời chia báo chí thành
ba nhóm. Nhóm thứ nhất là thông tin sự kiện, nhóm này chỉ sơ lược về sự kiện,
sự việc, hiện tượng đó ở đâu? Diễn ra như thế nào? Với ai? Thời gian nào?
trong tiêu chí của 5W + How. ở đây, người đọc chỉ làm được sơ đẳng nhất về sự
việc vừa xảy ra. Ví dụ nh tin tức, bài phản ánh. Còn nhóm thứ hai lặng lẽ về
thông tin lý lẽ nghĩa là dùng lập luận để trình bày quan điểm của mình công
nhận hay bác bỏ trớc các hiện tượng đang diễn ra. Nhóm này chủ yếu dùng thể
loại văn nghị luận như các bài chính luận, xã luận, bình luận. Được gọi là nhóm
thông tin lý lẽ. Cuối cùng là nhóm thứ ba, nhóm này nó làm mềm hoá thông
tin, dưới góc nhìn nhiều chiều và đa dạng sinh động hơn về sự vật sự việc trong
quá trình phát sinh, phát triển. Được gọi là nhóm thông tin thẩm mỹ. Ví dụ như
các thể loại phóng sự, ký, câu chuyện báo chí , trong đó cái tôi của tác giả được
bộc lộ rất rõ trong văn phong cũng nh trong câu chữ của bài. Trong nhóm
này, cái tôi tạo nên sự khác biệt mang tính bản chất đặc thù của tác phẩm.
Trong nhóm này nó bao gồm cả thông tin sự kiện và thông tin lý lẽ nhưng nổi
bật nhất là ngôn ngữ giàu chất văn học nghệ thuật, nội dung chuyển tải nhiều
vấn đề trong cùng một sự kiện, hiện tượng trong một nội dung chuyển tải. Và để
hấp dẫn, thuyết phục cho người đọc thì cái tôi không chỉ là người chứng kiến mà
còn là người dẫn chương trình, phối kết hợp nhiều yếu tố trên người ta gọi nhóm
này là các thể loại báo chí chính luận nghệ thuật bao gồm các thể loại chính
như ký chân dung, thể loại phóng sự, thể loại câu chuyện báo chí, thể loại Báo
chí.

 Trong từng thể loại nhỏ này lại mang những tiêu chí, đối tượng và chức
năng khác nhau để khu biệt giữa thể loại này với thể loại khác. Chẳng hạn như
thể loại ký chân dung là dùng bút pháp ghi chép lại về một con người hay một
tập thể; đối tượng duy nhất của ký chân dung là con người, nhưng để con người này,
tập thể này, người đọc có thể phân biệt được với con người khác hay tập thể khác
thì người viết phải dùng đặc tả về những nét dị biệt nhất của người đó, tập thể đó
Thể loại phóng sự so với nhiều người, tập thể ở bề ngoài và cả chiều sâu nội tâm nhân vật. Phương thức đặc tả là để người đọc sẽ nhận diện chính xác con người đó, hay tập thể đó
một cách dễ dàng nhất, và đó cũng là điểm thành công của tác phẩm. Đối tượng
của chân dung báo chí là mọi đối tượng, giai tầng trong xã hội miễn là có ý
nghĩa trong xã hội nhất định.

Không nhất định cứ phải là người nổi tiếng, hay nhiều người biết đến. Do
vậy ký chân dung gần giống với thể loại người tốt việc tốt trên các báo hiện nay.
Còn phóng sự khác biệt với thể loại trên đó là cái nhìn của nhà báo về một vấn
đề mà một hay nhiều người quan tâm, một vấn đề đó nhưng có một hay một số
người liên quan. Sự việc đó được nhìn dới dạng vận động của nguyên nhân kết
quả. Hay nói một cách bình dân dễ hiểu thì phóng sự là sự tìm kiếm thông tin
sâu về sự việc sự kiện, hiện tượng để có cái nhìn mở rộng, tổng quan toàn bộ sự
kiện đang diễn ra hay đã sáng ra nhưng vẫn còn mang tính thời sự và có ảnh hưởng
lớn đến quần chúng.

Cùng với sự ra đời của báo chí, các thể loại báo chí cũng hình thành và
dần dần được củng cố theo đặc thù bản chất của chúng. Mỗi thể loại có lịch sử
hình thành riêng theo mục đích, chức năng và đối tượng phản ánh. Lí luận báo
chí cũng chỉ ra rằng hể loại báo chí hình thành trong lịch sử đấu tranh giai cấp,
trong sự vận động và phát triển ngày một tăng của đời sống xã hội và cũng
chính tự thân báo chí.

Trong các thể loại báo chí thì phóng sự là một thể loại báo chí quan
trọng với khả năng thông tin thời sự về người thật việc thật một cách sâu sắc
trong quá trình diễn biến. Vừa thông tin sự kiện, phóng sự còn có khả năng
thông tin lí lẽ, thông tin thẩm mỹ. Nói tóm lại phóng sự là một thể loại báo chí
phản ánh những sự kiện, sự việc, vấn đề đang diễn ra trong hiện thực khách
quan đến hoạt động và số phận của một hoặc nhiều người bằng phơng pháp
miêu tả hay tự thuật, kết hợp nghị luận ở mức độ nhất định. Trong phóng sự,
vai trò cái tôi trần thuật - nhân chứng khách quan rất quan trọng.

Phóng sự có mục đích cung cấp cho công chúng những tri thức phong
phú đầy đủ, chính xác, để họ có thể nhận thức đánh giá đúng người và việc mà
họ đang quan tâm theo dõi. Tính xác thực trong thông tin đòi hỏi người viết phải
thật sự hiểu biết về vấn đề mình đề cập đến. Tác giả phải tận mắt chứng kiến
sự việc hoặc tự mình tìm hiểu vấn đề thông qua những nhân chứng đáng tin
cậy. Trong phóng sự tôi đi bán tôi, Huỳnh Dũng Nhân đã phải mượn một
chiếc áo quân khu rộng thùng thình, chân xỏ đôi dép lê quèn quẹt, đầu đội
chiếc mũ cối bất hủ rồi thả bộ ra chợ người. Anh cũng tham dự vào đội quân
bán sức lao động để được tận mắt chứng kiến cảnh tranh giành công việc, mặc
cả giá, nỗi thất vọng của người không được thuê mớn. Phóng sự sử dụng bút pháp
miêu tả, tường thuật kết hợp với nghị luận. Sự miêu tả dẫn dắt người đọc tới gần
sự kiện hơn. Mọi vật nh được vẽ ra trước mắt họ với vẻ độc đáo riêng của nó.
Phóng sự có u thế cung cấp thông tin cho người đọc một cách chi tiết và đầy đủ.
Cũng nh mọi thể loại báo chí khác, sự vật, nhân vật được tường thuật, miêu
tả trong phóng sự phải đảm bảo tính trung thực của nó. Tác giả không cho
phép bịa đặt, hư cấu khi cung cấp thông tin cho công chúng. Miêu tả giúp cho
thông tin trong phóng sự được chuyển tải một cách mềm mại, uyển chuyển và
dễ đi vào lòng người.

Tuy nhiên, nếu chỉ dừng lại ở bút pháp miêu tả và tường thuật không thôi
thì cha đủ để làm nên một thiên phóng sự hay mà mới chỉ là bìa ghi chép thuần
tuý. Do vậy, để có những phóng sự sắc sảo, người viết phải biết kết hợp tính
nghị luận ở mức độ nhất định theo lối tả - bình thuật. Điều này đòi hỏi người
viết phải có đủ hiểu biết và kinh nghiệm để xử lý các dữ kiện, đa ra được những
đánh giá đúng có tính định hớng đối với bạn đọc.

Trong phóng sự, cái tôi trần thuật đóng vai trò rất quan trọng. Xét
riêng thể ký báo chí thì chỉ trong thể loại phóng sự cái tôi trần thuật mới
xuất hiện với bề dày và có bản sắc. Đó là cái tôi vừa lôgic, lý trí, giàu lý lẽ và
trong chừng mực nào đó còn sử dụng sức mạnh của cảm xúc thẩm mỹ. Trong
nhiều trường hợp, cảm xúc thẩm mỹ đã trở thành động lực đa tác phẩm đạt tới
những phẩm chất khác lạ. Trong phóng sự, cái tôi bao giờ cũng là tác giả chứ
không phải là thủ pháp nghệ thuật nh trong chuyện ngắn hay tiểu thuyết. Tác
giả kể lại rõ rành mạch những sự kiện đã xảy ra với tư cách là người trực tiếp
chứng kiến và trình bày sự kiện. Điều đó ấn định kênh giao tiếp giữa tác giả và
người đọc. Công chúng luôn có cảm giác có mặt trong từng chi tiết dù là nhỏ
nhất và kể lại cho họ toàn bộ những gì tác giả mắt thấy tai nghe. Cái tôi - tác
giả trong phóng sự vừa là người dẫn chuyện, người trình bày, người lý giải, người
kết lối các dữ kiện mà tác phẩm đề cập tới. Ở một khía cạnh khác, cái tôi trần
thuật còn góp phần tạo ra giọng điệu của tác phẩm xuất phát từ đối tượng mô tả
và nhằm thêm định đối tượng đó, giọng điệu của phóng sự rất sinh động khi
nghiêm túc, lý lẽ, hài hước và khi lại tràn đầy cảm xúc.
Trong bài viết, tác giả phóng sự còn có thể huy động những vốn kiến
thức, những hiểu biết khác nhau của mình để bài viết thêm phong phú. Ngoài
ra, tác giả còn là người quyết định biết kết hợp các đặc điểm của nhiều thể loại
khác nhau để có thể tả tác phẩm của mình một hình hài khác lạ với nhiều phẩm
chất độc đáo. Đây cũng chính là cách tác giả trình bày một cách trung thực
sống động về một hiện thực. Chính vì cái tôi tác giả có ý nghĩa hết sức quan
trọng trong tác phẩm phóng sự nên chúng ta luôn được đọc những phóng sự
khác nhau của các tác giả khác nhau ngay cả khi họ viết về một đề tài. Văn
phong cảm xúc, cách sử dụng các biện pháp khác nhau của mỗi tác giả tạo nên
những diện mạo khác nhau cho phóng sự.
Trong lí luận báo chí, từ lâu người ta đã đặc biệt lưu ý đến những phẩm
chất văn học của thể loại phóng sự: Nếu ta hình dung đường ranh giới nối liền
tiểu thuyết với các thể tài báo chí thì cái đường ranh giới đó có lẽ là phóng sự.
Đây là ý kiến được rút ra sau khi tác giả xem xét tính sự kiện của báo chí với
tính nghệ thuật trong cách trình bày hiện thực của phóng sự. Phóng sự thông
thường phản ánh sự thực bằng hình ảnh, qua lối viết bằng hình ảnh. Ta có thể
hình dung ra bức tranh xác thực về một khía cạnh nào đó của cuộc sống mà ở
đó có phẩm chất tinh thần của con người. Bởi vậy, những phóng sự hay thường
toát ra cả ý nghĩa mỹ học.

Giáo sư Hà Minh Đức cho rằng: Có quan niệm cho rằng xem ký bao
gồm phóng sự là loại thể kết hợp hai yếu tố lịch sử và nghệ thuật. Yếu tố lịch
sử là sự thật của cuộc sống với tính xác thực làm đối tượng, và nội dung phản
ánh của tác phẩm, yếu tố nghệ thuật là phơng thức và đặc trng biểu hiện yếu tố
lịch sử. Gọi là văn học, vì những tư liệu đó được trình bày thông qua phương thức
điển hình hoá nghệ thuật. Do đó, trong kí phải đặc biệt tôn trọng tính xác thực
của tư liệu về cuộc sống nếu không đặc điểm của thể loại sẽ bị xóa nhoà. Mặt
khác, cũng phải nhấn mạnh đến tính nghệ thuật. Thiếu tính nghệ thuật những tư
liệu đó chỉ là những tư liệu thuần tuý của cuộc sống. Ranh giới cuộc sống và
nghệ thuật gắn rất chặt trong ký đến mức độ cuộc sống cũng chính là nghệ
thuật. Nhưng cũng không thể đồng nhất giữa cuộc sống và nghệ thuật dễ dẫn
đến tính nghệ thuật bị mờ nhạt hoặc bị gạt bỏ trong tác phẩm kí.

Từ đó giải thích tại sao lại có sự gần gũi giữa phóng sự và văn học.
Phóng sự là thể tài duy nhất có thể trình bày một bức tranh vừa có tính khái
quát cao vừa chi tiết vừa cụ thể về một hiện thực đa dạng, bề bộn đồng thời lý
giải những vấn đề đặt ra từ hiện thực ấy một cách thoả đáng. Mặt khác, trong
tác phẩm phóng sự, tác giả vẫn có thể sử dụng bút pháp vừa là thông tin thời sự
vừa thông tin thẩm mỹ để tạo ra giọng điệu đa thanh. Vì thế, khi đọc một tác
phẩm phóng sự người ta cứ ngỡ là đọc một tác phẩm văn học. Trong phóng sự
Chúng tôi nói bằng ngôn ngữ của tình yêu nhà báo Nhật Lệ đã viết: Đôi
mắt đổ bóng tâm linh - Tôi bỗng nhớ về Tagore với cảm nhận của Người về thế
giới của người câm, trong đó không có chỗ cho cái ác ẩn náu, nơi con người có
thê mở lòng ra với thiên nhiên vô tận, nơi tâm hồn chân chất, hoang sơ của họ
biết rung động và yêu thương trước cái Đẹp. Đằng sau mỗi cuộc đời âm thầm
không có ngôn ngữ, còn có cánh cửa mở ngỏ ra một thế giới khác, trong đó, ai
có thể đọc thấu được những khát khao của họ, mơ ước thoát khỏi sự cách biệt với
xã hội và đánh mất những mặc cảm về thân phận, để có được những niềm vui
hồn nhiên.

Phẩm chất văn học trong phóng sự không phải là cách tác giả thêm thắt
vào trong tác phẩm mà phẩm chất đó tồn tại ngay trong hiện thực. Đặc biệt là
trong giai đoạn hiện nay có biết bao nhiêu là sự kiện, cuộc đời đầy kịch tính,
đầy sống động. Bởi vì theo như Bôrít Pôlêvôi thì: Cuộc sống của chúng ta
muôn hình muôn vẻ như thế, biết bao nhiêu sự việc đã xảy ra, thực ra cũng
không cần thiết phải hư cấu, thêm thắt tô vẽ gì thêm nữa.

Hiện thực là cái nôi cho mọi sự sáng tạo. Mô tả được hiện thực điển hình
đúng với phẩm chất tinh thần và bộ mặt của nó, nghĩa là tác phẩm đã tiếp cận
đến những phạm trù thẩm mỹ. Vì thế, hiện thực cuộc sống là miền đất cung
cấp dồi dào những đề tài cho phóng sự. Từ chuyện nhỏ như cuộc đời phu kéo xe
đến chuyện lớn như cuộc Cách mạng tháng Mời rung chuyển cả thế giới, thay
đổi cả một chế độ chính trị đều là những đề tài hấp dẫn đối với phóng sự.
Trong tác phẩm phóng sự, đối tượng miêu tả càng điển hình bao nhiêu, tác
phẩm càng có khả năng tiếp cận với những phẩm chất của văn học bấy nhiêu.
Tất nhiên đối với những người làm báo không phải ai cũng có được nhiều cơ hội
chứng kiến những sự kiện trọng đại, nhưng điển hình có nhiều cấp độ và những
cấp độ đó không hề làm giảm bớt những phẩm giá văn học trong phóng sự.
Tuy có những điểm gần gũi với văn học nhưng điều khác biệt lớn nhất để
phân biệt phóng sự báo chí với các thể loại văn học là phóng sự chỉ phản ánh
về những sự kiện, những con người có thật trong cuộc sống.

Về kết cấu thời gian và không gian, phóng sự là một thể tài có kết cấu
linh hoạt. Tuy sự kiện trong tác phẩm được trình bày một cách chi tiết, đầy đủ
và rõ ràng nhưng không nhất thiết phải theo một trình tự nhất định. Trình tự thời
gian có thể được đảo lộn tuỳ vào ý đồ của tác giả. Có thể khi đang thuật lại sự
kiện ở thờiđiểm hiện tại của nó, tác giả có thể lần ngợc lại dòng thời gian, phác
hoạ cho ta thấy phần nào diện mạo xa của sự kiện, nhân vật đó. Kết cấu không
gian cũng vậy. Khi tác giả đang đề cập đến những địa điểm nơi xảy ra sự việc
tác giả có thể nhắc đến một địa điểm khác để so sánh làm nổi bật lên ý đồ của
tác giả.

Kết cấu của một tác phẩm phóng sự có tác dụng không nhỏ đối với việc
làm nổi bật chủ đề tư tưởng của bài. Tác dụng của nó nằm trong mối quan hệ của
hình thức đối với nội dung. Kết cấu của phóng sự không những xuất phát từ
nội dung sự kiện, mà nó còn phải biểu đạt nội dung đó bằng những hình thức
thích hợp nhất. Vì vậy, khi xây dựng kết cấu tác phẩm phóng sự, trước hết người
làm báo phải căn cứ vào chủ đề, đề tài, tài liệu cụ thể, đối tượng cần tác động và
các yêu cầu cụ thể khác của báo mình, đồng thời kết hợp với vị trí của mình
(góc nhìn) rồi hình dung lại toàn bộ sự kiện để định ra các bố cục tương ứng.
Bố cục của bài phóng sự có nhiều loại hình đa dạng. Bởi vậy, ta không
nên quy định cho nó những khuôn khổ xơ cứng, nhất là khi cuộc sống đang
phát triển và ngày một phong phú, sinh động. Có thể ghi nhận một vài bố cục
của các tác phẩm phóng sự thờng được sử dụng nhiều nhất như sau:
Thành phần kết cấu của phóng sự thường có 3 phần:
Mở bài, thân bài và kết thúc. Đôi khi cũng có thể thêm phần giới thiệu
trớc khi vào bài nhằm nêu rõ lý do, xuất xứ của sự kiện, hoàn cảnh lịch sử,
hoặc nhân vật đặc biệt của bài. Đối với những bài có tầm quan trọng nhất định
cũng có thể đem phần đuôi để nhấn mạnh một ý nghĩa nào đó đối với công chúng./.