I. Trong giao tiếp đại
chúng, mối quan hệ giữa công chúng với TV, radio, báo viết, báo điện tử được
thực hiện bằng các tương tác gián tiếp thông qua sự trao đổi và tác động lẫn
nhau. Hiện nay, công nghệ thông tin đã rút ngắn khoảng cách giữa người truyền
và người nhận, song về cơ bản kênh truyền này vẫn được thực hiện bằng cơ chế
giao tiếp gián tiếp[1]. Cũng giống
như tương tác trực tiếp, tương tác gián tiếp tạo nên quan hệ xã hội, nhưng tương
tác này không ngẫu nhiên mà thường có mục đích, có kế hoạch nhằm định hướng
những lựa chọn nhất định. Không chỉ như vậy, các tương tác này còn có xu hướng
lặp đi lặp lại, ổn định và tạo nên các mô hình tương tác đại chúng ở các bộ
phận công chúng. Định nghĩa của M.Weber về hành động xã hội cho thấy vai trò
của chủ thể tiếp nhận trong sự tương tác của chủ thể với các phương tiện truyền
thông đại chúng. M.Weber nói rằng: Hành động xã hội là hành động mà chủ thể gán
cho nó, tức là cho hành động đó “một ý nghĩa chủ quan nhất định”. Sự phân tích
của ông về các kiểu hành động xã hội cho thấy các “nguyên nhân chủ quan” mà
công chúng của các phương tiện truyền thông đại chúng “gán” vào hoạt động lựa
chọn nội dung thông điệp và các kênh truyền thông đại chúng. Nguyên nhân chủ
quan ấy, trước hết phụ thuộc vào lợi ích và cũng có thể từ sự hấp dẫn bởi thị
hiếu.
II. Điều gì đã chi phối sự
khác biệt của các bộ phận công chúng trong giao tiếp đại chúng? Có nhiều yếu
tố, trong đó văn hóa giữ vai trò nổi bật.
- Công cụ và phương tiện
tiếp cận thông tin đại chúng: Các nhà thống kê thường căn cứ vào việc tăng số
đầu máy thu hình và máy phát hình ở các gia đình, rồi lấy đó để nhận định rằng
đời sống văn hóa của người dân tăng lên. Nhận xét ấy chỉ đúng một phần, đúng ở
sự phát triển của điều kiện sống, trong đó có điều kiện tiếp nhận văn hóa nói
chung và tiếp nhận văn hóa đại chúng nói riêng. Điều quan trọng hơn, là cần
quan sát xem người ta sử dụng các thiết bị kỹ thuật này vào việc gì?
- Sự khác biệt có nguyên
nhân từ văn hóa và nhu cầu của sự thấu hiểu. Nói theo cách của M.Weber - đây là
“loại hình hành động định hướng mục tiêu hợp lý (rational goal - oriented
action), trong đó mục tiêu và phương tiện được lựa chọn một cách hợp lý”[2]. Chính vì thế,
để theo dõi chương trình ca nhạc Sao mai điểm hẹn, người ta chọn kênh truyền
hình, còn để tìm hiểu sâu một vấn đề nào đó trên cơ sở phân tích, so sánh, lại
có khả năng lưu trữ thì người ta tìm đến báo in hoặc các tạp chí in. Điều này
cho thấy sự liên kết ở tính ba mặt của giao tiếp trong truyền thông đại chúng:
đó là mặt tương tác, mặt thông tin và mặt nhận thức.
Tính đặc thù của quá trình
này thể hiện ở chỗ nhận thức giữa các nhóm công chúng có thể xuất hiện mà không
có sự tương tác trực tiếp của các thành viên trong nhóm với các nhà truyền
thông. Bù lại nhược điểm ấy, các phương tiện truyền thông đại chúng lại có khả
năng truyền đạt các thông điệp qua nhiều kênh tới các bộ phận công chúng rộng
lớn mà cơ chế giao tiếp trực tiếp, xuất hiện trước đó, trước khi có kỹ thuật in
với khả năng nhân ra nhiều bản cùng một nội dung, để phát không hay để bán chưa
có được.
- Ưu thế này càng được nhân
rộng với sự xuất hiện của Internet. Internet đã tạo nên sự cuốn hút rộng rãi
đối với công chúng của các phương tiện truyền thông đại chúng vào xa lộ thông
tin quốc tế. Nó là phương tiện đi đầu trong việc kết nối các mảnh ghép phân tán
của mái nhà chung quốc tế.
Văn hóa đòi hỏi cao ở tính
chuẩn mực. Tính chuẩn mực là thước đo và điểm đánh dấu khuôn mẫu văn hóa. “Nhà
xã hội học người Mỹ Talcott Parson đã gắn khái niệm chuẩn mực với các khái niệm
địa vị và vai trò xã hội”[3]. Ông cho rằng
chuẩn mực tạo nên mô hình ổn định của sự tương tác. Luận điểm của ông không chỉ
có ý nghĩa trong các phân tích tương tác nói chung, mà còn làm sáng tỏ mối quan
hệ giữa địa vị và vai trò xã hội của các bộ phận công chúng trong giao tiếp đại
chúng nói riêng. Có thể giải thích điều này như sau: những thông điệp được
truyền đi trên các phương tiện thông tin đại chúng chẳng khác nào các món ăn
được bày la liệt tại các nhà hàng rộng lớn. Mục đích được hướng đến là tạo nên
thật nhiều món ăn tinh thần sao cho phù hợp nhu cầu của công chúng. Hệ thống
truyền thông đại chúng liên tục tăng kênh, tăng thời lượng phát sóng, tăng bản
in và kiểu dạng ấn phẩm là vì vậy. Công chúng lại bao gồm các tập hợp xã hội
phức tạp, họ không phải là những củ khoai tây trong cùng một bao tải. Nói theo
Talcott Parson, họ có địa vị và vai trò xã hội khác nhau, điều kiện giao tiếp
đại chúng khác nhau. Điều này đã quy tụ các bộ phận công chúng vào các kênh
nhất định. Công chúng thanh niên thường sử dụng Internet, công chúng lớn tuổi
hơn hướng sự quan tâm vào việc đọc báo giấy, công chúng ở miền núi, vùng sâu
nghe đài nhiều hơn xem truyền hình và đọc báo. Điều này tạo nên tính hai mặt
của công chúng truyền thông đại chúng, nghĩa là tập hợp công chúng vừa có tính
liên kết, vừa có tính phân rã. Người ta dễ nhận thấy tính chất ấy trong các
tương tác được thực hiện đối với các phương tiện truyền thông đại chúng khi đặt
nó vào các quan hệ văn hóa.
Các phương tiện truyền thông
đại chúng là tác nhân cơ bản tạo nên văn hóa đại chúng, được đặc trưng bởi khả
năng sản xuất hàng loạt, bởi độ bao phủ rộng lớn, bởi sự liên kết của các quan
hệ chức năng tạo thành hệ thống đa phương tiện. Những tác nhân này dẫn đến sự
lo ngại bởi nguy cơ phá vỡ các quan hệ văn hóa cộng đồng được tạo nên từ trầm
tích lịch sử tại các khu vực cư trú vốn có từ ngàn xưa. Cũng có lý khi người ta
lo ngại những cuộc xâm lăng văn hóa diễn ra bởi tác động của các phương tiện
truyền thông đại chúng trong bối cảnh toàn cầu hóa. Về nguyên lý, văn hóa gắn
với các xã hội cụ thể, nghĩa là văn hóa có các giá trị và các chuẩn mực vốn
không dễ dàng được các cộng đồng dân cư khác nhau cùng chấp nhận. Văn hóa có
tính tương đối là vì vậy. Kiểu váy ngắn có thể hấp dẫn với vũ điệu lambada
nhưng lại gây phản cảm trong mắt các phật tử ở chốn cửa thiền. Ở vào bối cảnh
đó, con người vẫn cần tạo lập các quan hệ xã hội bền vững và sự thích nghi xã
hội phù hợp. Đối với con người hiện đại, quá trình này không chỉ diễn ra trong
không gian ở, tại đời sống gia đình, chúng cũng không bó hẹp trong quan hệ thầy
trò ở nhà trường với việc truyền bá chính thức về tri thức, đạo lý và pháp lý,
hoặc từ các nhóm bạn đồng tuổi, đồng giới, mà nó còn diễn ra trong hoạt động giao
tiếp với các phương tiện truyền thông đại chúng, nơi có các tương tác gián tiếp
trong phạm vi rộng lớn. Kiểu tương tác này làm phong phú và phức tạp thêm các
quan hệ văn hóa.
III. Quá trình xã hội diễn
ra với tác động của truyền thông đại chúng bằng sự liên kết của các yếu tố:
nguồn tin, thông điệp và người nhận. Sự liên kết đó rất chặt chẽ. Sẽ không có
hiệu ứng xã hội nào khi các kênh truyền thông đại chúng truyền thông điệp mà
không có người nhận.
Uy tín của nguồn tin là yếu
tố quan trọng hàng đầu tạo nên các tương tác xã hội, trong đó có các tương tác
văn hóa với công chúng. Cũng vì thế mà các phương tiện truyền thông đại chúng
được coi là thiết chế cơ bản trong các xã hội hiện đại. Đã là thiết chế thì
phải chuẩn mực, phải duy trì các giá trị, phải tạo dựng khuôn hình văn hóa. Đã
là thiết chế thì phải tham gia vào hoạt động tổ chức và kiểm soát xã hội. Hệ
thống này phổ biến các điển hình tiên tiến, các cách thức tổ chức sản xuất,
kinh doanh có hiệu quả nhằm nhân rộng các khuôn mẫu xã hội tích cực. Các phương
tiện truyền thông đại chúng, bằng hoạt động cung cấp thông tin đã tạo điều kiện
để công chúng tham gia vào các quyết định xã hội. Có không ít đại biểu Quốc hội
đã không ấn nút ủng hộ quyết định làm tàu cao tốc. Chắc vì họ bị ám ảnh bởi
thông điệp từ báo chí: còn nhiều trẻ em bên bờ sông Pô Cô đến trường bằng cách
đu mình trên những sợi dây cáp để vượt sông mùa lũ, ở đây cần có một cây cầu.
Sự lựa chọn đó cho thấy giá trị xã hội nên được đáp ứng kịp thời hơn là việc
đuổi theo ảo ảnh hiện đại hóa. Không phải kênh thông tin đại chúng nào cũng ý
thức đầy đủ về tính khuôn mẫu. Nguồn lợi kinh tế từ thị trường truyền thông đã
xô lệch các khuôn mẫu đó. Có những mảng tối trong hoạt động báo chí và hoạt
động doanh nghiệp. Sự nhập nhằng giữa báo chí và PR làm hại cả hai. Quan hệ
công chúng không tồn tại như nó cần phải có. Quảng cáo cũng có trường hợp như
vậy. Bằng cách phát hình những thanh niên xả rác (ném áo màu da cam xuống
đường), vậy là truyền hình được tiền, thương hiệu Vietnammobile được quảng bá,
còn văn hóa thì bị làm phản.
Truyền thông đại chúng là
tác nhân xã hội hóa không chính thức nhưng quan trọng trong xã hội hiện đại.
Tác nhân này ngày càng tăng cường sự ảnh hưởng ở hầu khắp các bộ phận dân cư,
đặc biệt là công chúng khu vực đô thị và công nghiệp.
(Nguồn: vanhoanghean.com)
[1] Về vấn đề này, nếu cần, có thể xem thêm
Mai Quỳnh Nam:
Về đặc điểm và tính chất của giao tiếp đại chúng. Tạp chí Xã hội
học, số 2/2000.
[2] Dẫn theo Bùi Quang Dũng: Nhập môn lịch
sử xã hội học. Nxb. Khoa học xã hội. Hà Nội. 2004 - Tr. 106.
[3] Mai Văn Hai (chủ biên), Mai Kiệm: Xã
hội học văn hóa - Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội. 2009. Tr. 137.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét