Cơ sở lý luận báo chí - Lao động sáng tạo báo chí (2)

CÁC LOẠI HÌNH LAO ĐỘNG SÁNG TẠO BÁO CHÍ

Vào buổi bình minh của báo chí, hoạt động của nhà báo là công việc tổng hợp bao gồm viết bài, biên tập, xuất bản, tổ chức, thư ký tòa soạn và đôi khi cả lao động của người phục vụ. Cùng với sự phát triền cùa các phương tiện thông tin đại chúng là sự mở rộng về chức năng, nhiệm vụ, những thay đồi to lớn trong phạm vi hoạt động, khu vực ảnh hưởng, là sự biến đổi về chất trong kỹ thuật sản xuất in ấn, phát hành, sự phức tạp hóa trong các mối quan hệ xã hội của báo chí, là sự cuốn hút vào guồng máy báo chí một số lượng lớn những người làm các nghề nghiệp khác nhau.

Tính chất tổng hợp trong lao động sáng tạo cùa nhà báo cũng không có đất để tiếp tục tồn tại. Trên thực tế đã diễn ra sự biến đổi to lớn về phân công, hiệp tác lao động trong khuôn khổ thống nhất của hoạt động sáng tạo báo chí.

Các ban biên tập, các cơ quan báo chí, đài phát thanh, đài truyền hình, thông tấn xã được hình thành như những tập thể lao động hiệp tảc bảo đảm cho sự phát huy tự do về chuyên môn dựa vào đặc điểm nhân cách của mỗi cá nhân và sự tác động qua lại lẫn nhau về mặt nghề nghiệp trong khuôn khổ một tập thể thống nhất. Mỗi cơ quan báo chí phải được điều hành như một guồng máy đầy năng động nhăm mục đích chung là hiệu quả thông tin. Đó là điều kiện cần thiết để phân công lao động phù hợp với yêu cầu thực hiện một loạt chức trách công việc trong báo chí.

Theo tính chất xã hội, cố thể có các cách phân loại sau:

a). Theo loại hình phương tiện thông tin đại chúng (báo in, thông tấn, phát thanh, truyền hình...);

b). Theo tính chất khu vực pìa cơ quan báo chí (báo trung ương, báo địa phương, đài phát thanh địa phương, đài truyền hình khu vực...);

c). Theo nội dung có tính chức năng (chinh trị-xã hội, văn hỏa, văn nghệ, các nội dung chuyên biệt...);

d). Theo đối tượng phản ánh (nông nghiệp, công nghiệp, tôn giáo...);

e). Theo khách thể tác động hay đối tượng thông tin (thanh niên, phụ nữ, đồng bào các dân tộc ít người, người nuớc ngoài...);

f). Theo định kỳ xuất bản (hàng ngày, hàng tuần, hàng tháng...).

Các cách phân loại đó được bổ sung bởi một sổ tiêu chí phụ khác như:

- Theo loại hình công việc (biên tập viên, phóng viên, thư ký tòa soạn, đặc phái viên...);

- Theo chức danh trách nhiệm công tác (cán bộ quản lỷ tòa soạn, phòng, ban, phổng viên, nhân viên giúp việc...);

- Theo chuyên môn hóa về thể loại tác phẩm (bình luận viên chính trị - xã hội, bình luận viên quốc tế, phóng viên viềt phóng sự...);

- Theo chuyên môn hóa đề tài (phóng viên nông nghiệp, phóng viên công nghiệp, phóng viên văn xã...).

Như vậy, trong sáng tạo báo chí, các loại hình lao động rất phong phú, đa dạng. Từ những tiêu chí khác nhau, có nhiều cách phân, biệt các kiểu, dạng trong lao động báo chí. Tuy nhiên, vẫn có thể tìm ra những tiêu chí tương đối đặc trưng để có một cách phân loại hợp lý các loại hình sáng tạo của báo chí.

Hiệu quả tác động, thay đổi dư luận xã hội theo phương hướng đã định tạo ra hiệu quả giáo dục và quản lý xã hội bởi các phương tiện thông tin đại chúng. Đó là nhiệm vụ hàng đầu, mục đích tối cao, tựu trung tất cả các nhiệm vụ cụ thể xuất hiện trong quá trình sáng tạo của nhà báo. Để đạt được mục đích ấy, một mặt cần có sự kết hợp nhất quán của các hành vi nghề nghiệp nhằm nhận thửc cuộc sống, giáo dục công chúng; mặt khác cần có sự phối hợp đồng bộ của một loạt hành vi trung gian trong mối quan hệ với mục đích, đồng thời mang tính độc lập tương đối trong phạm vi của chính hoạt động báo chí. Lao động của nhà báo trong trường hợp thứ nhất là viết bài bảo, xây dựng tác phẩm, ghi âm, ghi hình...; trong trường hợp thứ hai là tổ chức mặt báo, tổ chức một chương trình phát thanh, truyền hình, tổ chức mạng lưới cộng tác viên...

Chính ban biên tập và mỗi tòa soạn cũng là một bộ máy phức tạp, đòi hỏi sự tổ chức hợp lý nhằm thực hiện có hiệu quả các mục tiêu nghề nghiệp.

Lao động sáng tạo trong báo chỉ ngày càng phong phủ về mặt loại hình do sự phát triển mạnh mẽ của các phuơng tiện thông tin đại chúng. Sự phong phú ấy không chỉ là kết quả của sự phân công lao động truyền thống theo đề tài trong báo chí (đề tài kinh tế, chính trị, đạo đức, văn hóa,...), hay theo sự chuyên môn hổa về thể loại viết của các nhà báo (người viết phóng sự, người viết ký, làm tin, viết tiểu phẩm,...). Nó còn là hệ quả tất yếu của tính đặc thù hoạt động nhà báo với cảc phương tiện kỹ thuật khác nhau. Trong điều kiện này xuất hiện sự dị biệt ngày càng lớn không chỉ giữa tính chất lao động cùa các chức danh nhà báo (phóng viên, biên tập viên, thư ký tòa soạn,...) mà còn một chức danh với các loại hình phương tiện kỹ thật khác nhau (phóng viên nhật báo, phỏng viên tuần báo, phóng viên đài phát thanh, phóng viên đài truyền hình…).

Đồng thời với chiều hướng phân công lao động ngày càng chuyên biệt, trong báo chí cũng vẫn tồn tại một chiều hướng thứ hai là duy trì khả năng một nhà báo đảm nhiệm một sổ trách nhiệm nghề nghiệp có tính chất gần gũi nhau. Chừng nào giữa các nhà báo còn có những nhiệm vụ cần giải quyết khác nhau, thì chừng ấy lao động của họ còn có sự chuyền đổì về loại hình, tính chất.

Một người chuyên đi viết bài có thể tự do lựa chọn đề tài, phán đoán các tình huống giao tiếp nghề nghiệp, tự hình thành các giải pháp xử lý tài liệu và xây dựng tác phẩm, sửa chữa bản thảo theo yêu cầu và mong muốn của chính mình. Trong trường hợp đó, nhà báo một mình tiến hành những thử nghiệm sáng tạo nghề nghiệp và rõ ràng trách nhiệm nghề nghiệp của anh ta dù hạn chế trong khuôn khổ mối quan hệ cá nhân với tờ báo và bạn đọc. Khi gánh vác nhiệm vụ như một biên tập viên, trách nhiệm của nhà báo đỏ đã thay đồi. Thứ nhất, anh ta phải chịu trách nhiệm về tính đúng đắn, khách quan của các sự kiện trong từng tác phẩm, về lập trường tư tưởng chính trị của tác phẩm, về định hướng tư tuởng và các quan điểm xã hội của tò báo. Thứ hai, nhà báo đó phải xử lý với chất lượng cao một cách nhanh chóng khối lượng thông tin, bài vở lớn. Đôi khi thời gian cho phép của công việc này không tính bằng giờ mà tính bằng phút. Trong điều kiện đó, việc thực hiện các nhiệm vụ trở nên phức tạp bội phần. Trong thực tế báo chí, sự chuyên môn hóa ở một số loại hình lao động gần gũi về tính chất dù là tương đối. Do những điều kiện khác nhau, một nhà báo có thể phải chuyển từ nhiệm vụ phóng viên sang biên tập viên và ngược lại. Trong báo chí truyền hình, không phải lúc nào cũng cỏ mặt đủ một êkíp sáng tạo tại nơi xảy ra sự kiện. Nhiều trường hợp một người phải vừa làm nhiệm vụ biên tập, phóng viên, vừa ghi hình và dựng tác phẩm hoàn chỉnh. Ở những tình huống ấy, nhà báo phải có sự chuẩn bị cơ bản và năng động, nhanh chóng thích ứng với tính chất công việc. Do yêu cầu nghề nghiệp, sự phong phú về các ngón nghề về khả năng sử dụng các phương tiện kỹ thuật, về kỹ năng các loại công việc khác nhau không bao giờ thừa đối với nhà báo.

Trong lao động báo chí cần thiết nhấn mạnh ba loại hình:

Loại hình thứ nhất, lao động tổ chức - quản lý của cán bộ lãnh đạo các ban biên tập, các tòa soạn, phòng biên tập.

Loại hình sáng tạo này được đặc trưng bởi khả năng đạt được những kết quả tích, cực trong việc làm kế hoạch, tổ chức hoạt động của tập thể, trong việc lựa chọn và bố trí cán bộ, trong việc tạo điều kiện, bảo đảm sự thống nhất của các hình thức sáng tạo cá nhân và tập thể. Không chỉ thực tiễn mà cả sự nghiên cứu khái quát, tổng kết lý luận báo chí cũng chỉ ra bản chất sáng tạo của lao động tổ chức - quản lý.

Có thể thấy ở mỗi ban biên tập xuất hiện các nhiệm vụ:

- Khẳng định vị trí, vai trò của tờ báo minh trong hệ thống báo chỉ chung của cả nước.

- Hình thành các phương tiện đặc trưng đối với tở báo để thực hiện các chức năng thông tin - xã hội của nó.

- Thường xuyên bảo đảm nội dung và hình thức tờ báo phù hợp với những yêu cầu do tình hình và nhiệm vụ thực tiễn đặt ra.

Sự sáng tạo của lãnh đạo ban biên tập được thể hiện trước hết ở hoạt động có hiệu quả trong việc hình thành tập thể ban biên tập nhằm quản lý quá trình sáng tạo trong cơ quan báo chí. Ở đây, quy mô hoạt động có ý nghĩa quan trọng. Lãnh đạo ban biên tập các cơ quan báo chí Trung ương phức tạp hơn nhiều so với các cơ quan báo chí địa phương. Tuy nhiên, ngay trong sự dị biệt lớn về khối lượng công việc ấy thì bản chất công việc vẫn chỉ có một: lãnh đạo ban biên tập như một cơ thể sống, một nhân cách, đại diện cho một nghề nghiệp sáng tạo trong quá trình tổ chức thực hiện các nhiệm vụ công tác của mình.

Khó khăn về mặt tâm lý trong hoạt động của cán bộ lãnh đạo báo chí là việc nhận thức các nhân tố bảo đảm cho sự phát huy tích cực các tiềm năng sáng tạo của cả tập thể. Cái “tôi" sáng tạo của cán bộ quản lý thể hiện trong cái “chúng tôi” sáng tạo cửa cả tập thể cơ quan tòa soạn. Đó cũng là yêu cầu có tính nguyên tắc đối với cán bộ quản lý các cơ quan báo chí.

Sự lao động sáng tạo của cán bộ lãnh đạo các cơ quan báo chí không chỉ thể hiện trong việc quản lý tập thể ban biên tập như một hệ thống sản xuất, trong việc lựa chọn bố trí cán bộ hay trong việc duy trì và củng cố kỷ luật lao động... Hoạt động của ban biên tập báo chỉ mang tính chất hai mặt: sản xuất và sáng tạo. Điều ấy đòi hỏi phải xem xét đầy đủ các mối quan hệ hình thức chức danh được ấn định theo biên chế, cũng như những tác động qua lại giữa các nhà báo trong quá trình lao động sáng tạo.

Trên thực tế, do sự chi phối của các yếu tổ tư tưởng, tình cảm, văn hóa, truyền thống... có sự hình thành tự phát các nhóm nhà báo. Vấn đề đặt ra đối với lãnh đạo ban biên tập không phải là xoá bỏ các nhóm đó, mà là tìm hiểu những đặc trưng định hướng của từng cá nhân, từng nhóm cán bộ, điểu hòa các mối quan hệ xã hội và nghề nghiệp nhằm mục đích sử dụng những định hướng quan hệ tự phát đó để tích cực hóa hoạt động của mỗi nhà báo, hạn chế thấp nhất những bất đồng trong nội bộ. Nguyên tắc giải quyết vấn để này là phải bảo đảm sự công bằng, hợp lý trong các mối quan hệ lợi ích. Đây là điều kiện quan trọng bảo đảm sự vận động bình thường của mỗi tòa soạn, mỗi cơ quan báo chí.

Sự sáng tạo của người lãnh đạo các ban biên tập nhằm vào việc xử lý một khối lượng lớn thông tin. Công việc này ảnh hưởng đến chính hoạt động của các nhà báo và hướng dẫn nội dung của các hoạt động đó. Sự ảnh hưởng này có cơ sở từ cách lựa chọn, sử dụng các thông tin, tổ chức chúng theo yêu cầu chung của tờ báo hay chương trình phát sóng.

Loại hình thứ hai, lao động gián tiếp xã hội. Đối với nhà báo, giao tiếp xã hội rộng là một yêu cầu nghề nghiệp, một hoạt động đòi hỏi tính chất sáng tạo và năng động. Phần lớn các trường hợp, nhà báo thu thập tài liệu, tích lũy thông tin cho tác phẩm tương lai của mình thông qua hoạt động giao tiếp với nguồn tin - những cá nhân rất khác nhau trong xã hội. Chất lượng tác phẩm tương lai một phần quyết định phụ thuộc vào khả năng của nhà báo trong việc tiếp cận, thuyết phục nguồn tin để khai thác thông tin. Mặt khác, nhà báo là người tổ chức khám phá ra những sáng kiến, khả năng và điều kiện mà dựa vào đó để động viên công chúng hợp tác thưởng xuyên với cơ quan báo chí của mình. Sự hợp tác đó trở thành một trong những hình thức sáng tạo của quần chúng, cho phép nhanh chóng phản ánh những tâm tư, nguyện vọng, tư tưởng mới trong đời sống xã hội lên các phương tiện thông tin đại chúng.

Tính chất sáng tạo trong loạị hình lao động này bị quy định trước hết bởi tính phong phú, đa dạng của đối tượng giao tiếp. Trong hoạt động nghề nghiệp của mình, các nhà báo luôn phải tiếp xúc, trao đổi với nhiều người rất khác nhau về văn hóa, lối sống, tính cách, nghê nghiệp, trình độ nhận thức... Để đạt được hiệu quả giao tiếp, người làm báo cần nhanh chóng phát hiện đặc điểm tâm lý của đối tượng trong các tình huống cụ thể, hình thành các giải pháp hợp lý để tạo đựng thái độ hợp tác cởi mở của người tiếp chuyện. Ngoài vốn tri thức phong phú, khả năng giao tiếp còn làm kết quả của sự tích lũy kinh nghiệm thực tiễn mà chính nhà báo đã nếm trải.

Bên cạnh đó, tính chất sáng tạo của loại hình lao động báo chí còn đòi hòi nhà báo phải có liên lạc thường xuyên với các cộng tác viên, kích thích các khả năng sáng tạo của họ một cách có hiệu quả, làm cho họ có sự quan tâm thực sự với công việc. Việc sử dụng tác phẩm của cộng tác viên đòi hỏi sự trân trọng lao động và tôn trọng, giữ gìn những đặc thù về ngôn ngữ, phương pháp tư duy... Đây chính là quá trình hiệp tác giữa hai phía để cùng giải quyết một nhiệm vụ sáng tạo.

Loại hình thử ba, lao động sáng tạo văn bản tác phẩm. Đây là loại hình lao động sáng tạo có vai trò to lớn trong báo chí Trên thực tế, công chúng tiếp nhận và đánh giá báo chí qua những bài báo - các sản phẩm cuối cùng chứ không phải qua các sản phẩm trung gian, hay qua công tác tổ chức, tiến hành các công việc ngịiề nghiệp của nhà báo. Tác phẩm báo chí không chi đơn thuần là ‘Vật” chứa đựng thông tin của nhà báo chuyển tải đến xã hội, nó còn thể hiện quan điểm chính trị, lập trường công dân, năng lực nghề nghiệp và thị hiếu thẩm mỹ của tác giả.

Người viết một mình thực hiện toàn bộ quy trình sáng tạo. Tài năng của cá nhân nhà báo quy định khả năng tổ chức thực hiện đề tài, xử lý các tài liệu, thông tin, sự lựa chọn các tình tiết, kiểu kết cấu thích ứng và chi phối quyết định chất lượng, hiệu quả của tác phẩm.

Trong lao động sáng tạo văn bản tác phẩm báo chí, những quan điểm chính trị, tư tưởng, ý thức trách nhiệm công dân của nhà báo thể hiện như cơ sở nhân cách, ảnh hưởng chi phối đến chiều hướng vận động nội dung tác phẩm. Mục đích hướng tới của nhà báo là thể hiện những nhu cầu thông tin xã hội một cách sáng rõ, độc đáo, mang dấu ấn cá nhân. Tất nhiên, với vai trò người “chép sử thời đại”, nhà báo trở thành nguời đầu tiên phát hiện các sự kiện, hiện tượng, vấn đề thời sự. Phương thức quan trọng nhất trong lao động sáng tạo của nhiệm vụ phải nhằm phát hỉện cái mới, kết hợp cái truyền thống, cái tri thức tích lũy với những quan hệ mới phát hiện để phản ánh hiện thực đang diễn ra một cách cụ thể, sinh động và khách quan.

Các loại hình lao động sáng tạo của nhà báo tồn tại như sự mô hình hóa hoạt động báo chí. Sự phân loại này chủ yếu nhằm nhận thức rõ tính đặc thù của mỗi loại hình để hình thành các phương pháp giải quyết tích cực. Tuy nhiên, trên thực tế, mỗi nhà báo thường thể hiện minh trong một số loại hinh báo chí khác nhau. Vì thế, trong làng báo, không ít nhà báo có “tay nghề tổng hợp”. Với một số tính chất gần gũi về phương pháp luận, tồn tại những khả năng thực tế cho các nhà báo thể nghiệm mình ở các loại hình khác nhau. Một khi lao động sáng tạo với thực tiễn xã hội thì vẫn còn xuất hiện những tinh huống, trong đó chỉ nhà báo có khả năng tổng hợp mới giải quyết được nhiệm vụ nghề nghiệp.

Lao động sáng tạo trong báo chí luôn đòi hỏi năng lực cá nhân đặc thù và sự phong phú về tri thức cung các kỹ năng nghề nghiệp. Tỉnh chất hoạt động báo chí không cho phép tách rời, hạ thấp những sản phẩm chính trị, đạo đức, nhân cách ra khỏi các ngón nghề, các kỹ xảo, kỹ năng lao động. Một loạt yêu cầu, kỹ năng của lao đồng sáng tạo báo chí sẽ được đề cập trong các môn học chuyên ngành khác./.