Các nguyên tắc hoạt động của báo chí (1)

CÁC NGUYÊN TẮC HOẠT ĐỘNG BÁO CHÍ

Các quy tắc và chuẩn mực chung của hoạt động báo chí giúp cho nó thực hiện được chức năng của mình gọi là nguyên tắc báo chí. Nói cách khác, đó là cơ sở phương pháp của hoạt động báo chí.

Hoạt động báo chí thuộc về các loại hình hoạt động chính trị - xã hội liên quan mật thiết đến tư tưởng, tình cảm của con người. Ở đó, dù khách quan đến mức nào, người làm báo cũng bộc lộ cách nhìn, thái độ, phương pháp tiếp cận và sự bình giá của mình đối với những gì đang diễn ra trong cuộc sống.

Nguyên tắc là cơ sở lý luận – phương pháp luận của hoạt động báo chí. Tính chất lý luận của nó thể hiện ở chỗ, hoạt động báo chí đòi hỏi phải nắm vững những quy luật của bản thân nền báo chí với tư cách là một hoạt động chính trị - xã hội, quy trình của quá trình tiếp nhận, chuyền tải và phổ biến thông tin, quy luật của lĩnh vực sáng tạo tinh thần.

Tính chất phương pháp luận của nguyên tắc báo chí thể hiện ở chỗ, nhà báo chẳng những hiểu hiết, nắm vững các quy luật nói trên mà còn phải tích cực vận dụng chúng, biến chúng thành những quy tắc và chuẩn mực nghề nghiệp, nền tảng của những phương pháp sáng tạo ra các tác phẩm báo chí.

Trong lý luận báo chí cách mạng hiện đại, ứng với các quy luật khách quan chi phối mọi hoạt động báo chí, hệ thống các nguyên tắc báo chí gồm: tính khuynh hướng (mà đỉnh cao là tính đảng), tính nhân dân, tính nhân đạo, tính chân thực, khách quan, ý thức dân tộc và tinh thần quốc tế chân trính.

TÍNH KHUYNH HƯỚNG CỦA BÁO CHÍ

Người đặt nền móng lý luận cho tính khuynh hướng của báo chí và văn học là C. Mác và Ph. Ăngghen. Xuất phát từ việc nghiên cứu các xã hội phân chia thành giai cấp, thành các nhóm xã hội có quyền lợi khác nhau, thậm chí đối kháng nhau, trong đó cptị ngựòi bao giờ cũng đứng về một giai cấp, một quốc gia, một nhóm xã hội nhất định, mà văn học và báo chí là những hoạt động ý thức của con người. Các ông cho rằng, văn học và báo chí không thể không mang những khuynh hướng chính trị khác nhau. Ăngghen đã viết về những tác giả thời Phục hưng như sau: “Điểm nổi bật ở những con người ấy là họ đều quan tâm đến tất cả những vấn đề cùa thời đại họ, tham gia vào cuộc đấu tranh thực tiễn, đứng về phía này hay phía khác để chiến đấu, người thì bằng lòi nói và ngòi bút, kẻ thì bằng kiếm, và có kẻ thỉ bằng cả hai thứ”. Đả kích chua cay những kẻ tự cho rằng minh viết hoàn toàn khách quan, không theo bất cứ một khuynh hướng nào, trong bức thư gửi M. Cauxki, Ăngghen đặc biệt nhấn mạnh tính khuynh hướng trong các tác phẩm của nhiều tác giả nổi tiếng từ xưa đến nay, coi đó là một đặc điểm xuyên suốt. Báo chí của giai cấp, của nhóm xã hội nào phản ánh tư tưởng, tình cảm, nguyện vọng của giai cấp, của nhóm xã hội đó. Cố nhiên không phải trong bất kỳ trường họp nào, báo chí cũng thể hiện trực tiếp tư tưởng tình cảm của tác giả. Nhưng thông qua toàn bộ sự nghiệp báo chỉ của tảc giả, người ta nhận rõ khuynh hướng của tác giả đó. Trong suổt 40 năm làm bảo, khi thì ở Trung Quốc, Mianma, Ăngôla, khi thì ở Việt Nam, Campuchia, Lào,... Uynphrết Bớcsét - nhà báo Ôxtrâylia nổi tiếng đã bộc lộ khuynh hướng chính trị của mình là ủng hộ cảc phong trào giải phóng dân tộc, chống lại các cuộc chiên tranh xâm lược của các thế lực thực dân, để quốc và bành trưởng. Cũng như vậy, mỗi tờ báo, mỗi cơ quan thông tin đại chủng đều cỏ một khuynh hướng chính trị nhất định. Báo Nhân đạo (cơ quan cùa Đảng Cộng sản Pháp) và báo Le Monde (một tờ báo tư sản) có những khuynh hướng chỉnh trị khác nhau. Do đó, những tờ báo đó sẽ có thái độ khác nhau, từ việc ký Hiệp ưởc Maxtơrích - Hiệp ước nhất thể hóa châu Âu, cho đến việc bãi công đòi tăng lương của nhân viên ngành hàng không Pháp, chẳng hạn. Trong cuộc chiến tranh vùng Vịnh, trong khi phần lớn các cơ quan thông tin đại chúng cùa Mỹ hểt lời tản dương thắng lợi của liên quân Đồng minh thi báo chỉ các nước khác đưa tin dè dặt hơn, thậm chỉ có nơi báo chỉ phản đối kịch liệt tính chất hủy diệt của cuộc chiến tranh đỏ. Điều đó có ý nghĩa phản ánh quyền lợi, tư tưởng và tình cảm của các giai cấp, nhóm xã hội nhất định. Bởi vì, nói như Goócky, nhà báo cũng như nhà văn, là con mắt, là tiếng nói, là lỗ tai cùa một giai cấp. Nhà văn có thể không bao giờ và không thể nào thoát khỏi bộ máy cảm quan của một giai cấp. Chính vì vậy mà những quan điểm cho rằng báo chí khách quan đứng ngoài chỉnh trị, đứng trên giai cấp và các nhóm xã hội nếu không phải là sự chổi bỏ ý thức tính khuynh hướng của báo chí thì cũng là một thái độ mập mờ, che giấu việc dùng báo chí phục vụ cho những mục tiêu mờ ám.

Báo chí vô sản, báo chí cách mạng công khai thừa nhận tính khuynh hướng của mình, tự nguyện tham gia vào cuộc đấu tranh xã hội nhằm giải phóng con người khỏi áp bửc giai cấp, nô dịch dàn tộc, xây dựng một chế độ xã hội tốt đẹp vì con người và cho con người. Điều đó chẳng những phù hợp với quy luật “trong xã hội có giai cấp, bảo chí luôn thuộc về một giai cấp, một nhóm xã hội nào đỏ, thể hiện khuynh hướng chính trị, lập trường tư tưởng bảo vệ lợi ỉch của giai cẩp, của nhóm xã hội đó" mà còn phản ánh đúng thực trạng của đời sống báo chỉ hỉện nay. Nhà báo, dù đứng ở phía nào, cùng bộc lộ khuynh hướng chính trị của minh. Cơ quan báo chỉ nào, dù nằm trong tay aỉ, cũng thể hiện một khuynh hướng chính trị nhất định. Đất kỳ một nền báo chỉ nào cũng chứa đụng trong đó ỉt nhất một khuynh hướng chính trị. Và nếu tồn tại nhiều khuynh hướng chính trị khác nhau thì sẽ phân ra thành dòng chủ lưu và dòng phụ lưu, dòng chính thống và không chính thống. Thừa nhận tình trạng đó là thái độ khách quan, khoa học của lý luận báo chí vô sản. Hơn thế nữa, lý luận báo chí vô sản còn thể hiện bản chất cách mạng của minh bằng cách khẳng định báo chỉ phải đứng hẳn về phía giai cấp công nhân và các tầng lớp nhân dân lao động, bảo vệ các lợi ỉch chính đáng của họ, phản ánh ý chỉ và nguyện vọng của họ - là phải được giải phỏng triệt để, thực sự trở thành chủ thể sáng tạo lịch sử.

Như vậy, tính khuynh hướng là nguyên tắc phổ biến, không thể chối bỏ của hoạt động báo chỉ một cách khách quan, ngoài ỷ muốn của người làm báo. Tính khuynh hưởng cũng có thể hình thành một cách khách quan do nguồn gốc xã hội và tư tưởng của bản thân nền báo chỉ, nhưng lại được phát triển và vận dụng một cách tự giác, một cách có ý thức, tức là tính khuynh hưóng trưởng thành ở trình độ cao sẽ trờ thành tính đảng.

a). Tính đảng - đỉnh cao tính khuynh hướng của báo chi

Phát triển những quan điểm cùa Mác và Ẫngghen về tính khuynh hướng trong hoạt động báo chí, V. I. Lênin là người đề xướng và bước đầu đặt vấn đề một cách có hệ thống các quan điểm về tính đảng. Trong tác phẩm Tổ chức đảng và nền văn học có tính đảng, V. I. Lênin viết: “Giai cấp vô sân cần phải đề cao nguyên tắc tính đảng cùa văn học, phát triển và vận dụng nó trong cuộc sống dưới những hình thức đầy đủ và hoàn bị nhất có thể”. Cũng như đối với văn học, ông đòi hỏi báo chí vô sản phải có một “tính đảng công khai, thẳng thắn, trung thực và triệt để”.

Tính đảng của báo chí vô sản, theo cách hiểu thông thường nhất, là “báo chí tự giác và vững vàng đứng trên lập trường của giai cấp công nhân, trờ thành tiếng nói thể hiện quyền lợi của mọi tầng lớp nhân dân lao động, đồng thời chịu sự lãnh đạo và tuyên truyền, tổ chức thực hiện dường lối chính sách của Đảng Cộng sản”.

Theo quan điểm của Lênin, tính đảng của báo chí vô sản vừa đồng hành, vừa là kết quả cùa cuộc đấu tranh giai cấp. Ngược lại, chính cuộc đấu tranh đó đòi hỏi báo chí vô sản phải phát triển tính đảng nghiêm ngặt. Như vậy, tính đảng là một yêu cầu đặt ra, là quá trình trong đó khuynh hướng giai cấp của báo chí chín muồi, phát triẻn đến trình độ tự giác. Tính khuynh hướng, như đã trình bày ở trên, là nguyên tắc phổ quát cho mọi nền báo chí, cho mọi hoạt động báo chí. Còn tính đảng chi có thể đạt được khi tính khuynh hướng được nền báo chí, cơ quan bảo chi và nhà báo nào tự giác nhận thửc và triệt để thấm nhuần trong hoạt động cùa mình.

Cách hiểu tính đàng như một nguyên tẳc phổ quảt, một trinh độ đã đạt được của mọi nền báo chỉ, mọi cơ quan bảo chỉ, mọi nhà báo là cách hiểu khiên cưỡng, thực chất là hạ thấp tính đàng của bảo chí. Chỉnh cách hiểu đó làm cho cảc nhà báo, nhẩt là các nhà báo tiến bộ ở những nước mà nền báo chí có nhiều khuynh hướng khác nhau, trong đó có những khuynh hướng hình thành “tự nhiên”, không nhất thiết chịu sự lãnh đạo cùa một đảng phải nào, hiểu tính đảng như một sự áp đặt, quan niệm sai về bản chất dân chủ cùa nền báo chi vô sản. Nhận thửc mới về tính đảng của báo chí cho phép chủng ta thừa nhận những trình độ khác nhau của tính khuynh hưởng báo chỉ để không ngừng phấn đấu hoàn thiện nguyên tắc tính đảng trong hoạt động cùa minh, hơn nữa còn tranh thù được mọi khuynh hưởng báo chi tiến bộ, không đẩy họ sang trận tuyến “bảo chí phi vô sàn" một cách máy móc, không tự biến mình thành biệt phái. Mặt khác, nhận thức mới về tính đảng xa lạ với chủ nghĩa đa nguyên, xa lạ với rihững khuynh hướng báo chí tách rời khòi sự lãnh đạo của Đảng, sự quản lý bằng pháp luật cùa Nhà nước. Bời vì, lợi ích của dân tộc, cùa sự nghiệp xây dựng chù nghĩa xã hội, sự nghiệp đổi mới đất nước, sự nghiệp vì dân giàu, nước mạnh là mục tiêu thiêng liêng, cao quý nhất, chi phối mọi suy nghĩ và hoạt động nghề nghiệp của mỗi báo chí chúng ta, quy định khuynh hướng phát triển của nền bảo chí cảch mạng nước ta.

Về khía cạnh xã hội, tính đảng quy định các mặt hoạt động của báo chí trong toàn bộ quá trình thực hiện các chức năng nhiệm vụ của minh. Nhà báo nhìn nhận, đánh gía các sự  kiện theo quan điểm, đường lối của Đảng. Điều đó không hạn chế khả năng hoạt động sáng tạo và phát triển chính kiến của người làm báo. Trái lại, đường lối quan điểm củạ Đảng là căn cứ xuất phát để nhà báo phát huy trách nhiệm xã hội, trách nhiệm công dân to lớn của mình trong quá trình thông tin và lý giải những vấn đề do cuộc sống đặt ra.

Về mặt tồ chức, báo chí là một ngành hoạt động chính trị - tư tưởng trong toàn bộ hệ thống xã hội. Xã hội đó được quản lý bằng một nhà nước pháp quyền, mọi ngành, mọi người đểu phải sống và hoạt động tuân theo pháp luật. Tính đảng đòi hỏi báo chí phải hoạt động theo đúng pháp luật, trong khuôn khổ của pháp luật. “Quyền lực thứ tư” không phải là thứ quyền lực làm cho báo chí đứng trên các ngành lập pháp, tư pháp và hành pháp, đứng trên và đứng ngoài pháp luật. Quyền năng báo chí thể hiện ở chỗ: báo chí là hạt nhân tạo thành dư luận xã hội rộng rãi, giáo dục mọi người sống và làm việc theo pháp luật, đấu tranh để pháp luật được thi hành nghiêm chỉnh, góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật và xây dựng môi trường pháp lý lành mạnh cho mọi hoạt động của xã hội.

Về mặt tư tưởng tinh thần, tính đảng đòi hỏi báo chí phải tham gia tích cực vào việc tuyên truyền, phổ biến và hình thành dòng tư tưởng chủ lưu tích cực và tiến bộ trong xã hội. Nền tảng khoa học của dòng tư tưởng đó là học thuyết Mác- Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh. Với tư cách là một vũ khí tư tưởng sắc bén, bằng những lợi thế và đặc trưng nghề nghiệp của minh, báo chí là một kênh hết sức quan trọng trong toàn bộ các kênh của công tác tư tưởng. Đương nhiên đó không phải là sự thuyết lý khô khan và áp đặt. Công tác tư tưởng, qua các phương tiện thông tin đại chúng, được tiến hành một cách nhuần nhuyễn và có sức thuyết phục. Học thuyết Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và các quan điểm đường lối của Đảng đến với xã hội, trở thành nền tảng, dòng tư tưởng chủ lưu của xã hội thông qua việc thông tin, lý giải, đáp ứng những vấn để do bản thân đời sống xã hội đặt ra. Tính đảng đòi hói báo chí tiến hành công tác đỏ với nhiệt tình tự giác và tay nghề cao.

Tính đảng cũng đòi hỏi báo chí trực tiếp tham gia xây dựng một đời sống tinh thần trong sáng và phong phú trong xã hội. Góp phần hình thành và bảo vệ hệ thống các giá trị xã hội, giá trị văn hỏa, tiêu chuẩn đạo đức, niềm tin khoa học, thị hiếu lành mạnh, thái độ và văn hóa - chính trị, nâng cao dân trí... là những nhiệm vụ quan trọng của báo chí. Đồng thời đó cũng là điều kiện để nâng cao uy tín và tính hấp dẫn của báo chí.