Lang thang và nhặt được bài này trên mạng, cópi về đây cho cụ phong và mợ huế biên lại mà dùng, nhớ gửi nhuận cópy nhé!
Bài viết này như là một tâm sự để chia sẻ với những băn khoăn ở trên.
1. Tạp chí và những đặc trưng cơ bản của nó
Báo chí là một hình thái xã hội và cũng như tất cả các hình thái ý thức – xã hội khác, báo chí có những đặc trưng riêng. Các đặc trưng này quy định tính chất, mức độ và chức năng phản ánh hiện thực của nó. Hiện thực được tái hiện trong báo chí phải là một hiện thực xác thực, tiêu biểu và luôn luôn mới. Báo chí còn là một tư liệu sinh hoạt tinh thần. Sản phẩm báo chí đồng thời là một loại sản phẩm hàng hoá đặc biệt, có giá trị và giá trị sử dụng cao, đáp ứng nhu cầu về đời sống tinh thần hàng ngày cho mọi thành viên trong xã hội.
Báo chí có nhiều cách hiểu khác nhau. Xét theo ngữ nghĩa, báo chí (được xuất phát từ 2 từ “báo” - thông báo - và “chí” - giấy), nói một cách khái quát, báo chí là những xuất bản phẩm định kỳ. Từ một góc độ khác, báo chí còn bao hàm hai khái niệm khác nhau là “báo” và “tạp chí”. Nếu như “báo” có nhiệm vụ thông tin thời sự và bình luận kịp thời về những sự việc, sự kiện, hiện tượng, con người, tình huống, hoàn cảnh tiêu biểu, điển hình mới xuất hiện trong đời sống hàng ngày, thì “tạp chí” lại có nhiệm vụ cơ bản là nghiên cứu khoa học và thông tin khoa học, thông tin những vấn đề cơ bản, chuyên ngành. Chính bởi vậy, tạp chí có tính chất chuyên ngành rõ rệt hơn báo.
Tạp chí là loại ấn phẩm có bìa, chuyển tải các thông tin có tính tổng hợp, chuyên sâu, xuất bản định kỳ hai tháng một lần hoặc một tháng một lần và được coi là cơ quan lý luận, học thuật, khoa học của một bộ, ngành hay đoàn thể, chủ yếu đi sâu nghiên cứu, hướng dẫn, trao đổi nghiệp vụ. Tạp chí in truyền thống khác với báo in ở chỗ tính thời sự thấp hơn, nhưng nội dung vấn đề và sự kiện đưa ra phân tích, bình luận lại sâu hơn, đầy đủ hơn. Thông tin của tạp chí có tính khái quát cao.
Mục đích của một tạp chí khoa học chuyên ngành là mang lại sự hiểu biết bằng việc phổ biến các hiện tượng và ý tưởng. Điều này đòi hỏi những người làm tạp chí phải biết đề ra được chiến lược và kế hoạch xuất bản tạp chí. Tuy nhiên, bản chất khoa học của một tạp chí lý luận chuyên ngành tạo ra cho nó có một số điểm đặc trưng riêng biệt. Giá trị của các thông tin khoa học phải được kiểm chứng. Đội ngũ biên tập phải được xây dựng trước hết dựa trên tính khoa học. Tạp chí thường sử dụng ngôn ngữ khoa học, lấy yếu tố khoa học làm chủ đạo để phân tích, lý giải lôi cuốn bạn đọc. Tạp chí sử dụng phương pháp tư duy logic, có hệ thống, trình bày từ đơn giản đến phức tạp, từ lý luận đến thực tiễn hoặc có thể là phản biện vấn đề để chứng minh, lập luận quan điểm của mình.
Phạm vi phản ánh của tạp chí khoa học chủ yếu thông tin, trao đổi, bàn luận về các vấn đề mang tính khoa học hoặc công bố các công trình nghiên cứu khoa học chuyên ngành. Do vậy, đối tượng phục vụ thuộc loại này chủ yếu là những người trong ngành, đòi hỏi phải có sự hiểu biết nhất định về nghề nghiệp và các kiến thức chuyên ngành. Có như vậy, bạn đọc mới tiếp cận được thông tin và tham gia trao đổi, bàn luận, học tập kinh nghiệm về những vấn đề có liên quan đến công việc nghề nghiệp mà mình quan tâm.
Cái khó của tạp chí là ngoài việc bảo đảm tính hấp dẫn và thuyết phục đối với bạn đọc, thì quan trọng hơn là việc xác định đối tượng phục vụ của tạp chí bao gồm những loại bạn đọc nào? Đó là cán bộ nghiên cứu hay cán bộ quản lý, hoặc cán bộ hoạt động nghiệp vụ, cán bộ ở cơ sở… Vì trên thực tế, có nhiều loại tạp chí chỉ phục vụ chủ yếu cho một loại bạn đọc là cán bộ nghiên cứu có trình độ khoa học nhất định. Nhưng cũng có loại tạp chí đối tượng phục vụ bạn đọc vừa là cán bộ nghiên cứu, cán bộ quản lý, vừa là cán bộ chuyên môn thuộc ngành đó. Thậm chí, có tạp chí đối tượng bạn đọc còn bao gồm một bộ phận quần chúng nhân dân trong xã hội. Tuy nhiên, đối tượng bạn đọc của tạp chí là có chọn lọc, không phổ cập như báo. Nếu đối tượng nào cũng có thể đọc tạp chí, thì đó không còn là tạp chí khoa học chuyên ngành nữa.
Tính hấp dẫn và sức thuyết phục của tạp chí phụ thuộc nội dung phản ánh của nó có đáp ứng được nhu cầu thông tin của từng loại bạn đọc hay không. Do đó, nội dung của tạp chí đòi hỏi phải rất đa dạng và có nhiều chuyên mục khác nhau, đáp ứng nhu cầu tìm hiểu thông tin của các đối tượng. Tuy nhiên, những vấn đề chung về lý luận, nghiệp vụ, khoa học thường chiếm một tỷ trọng lớn trong cơ cấu nội dung các bài đăng tải trên tạp chí. Với nội dung đó, các bài viết thuộc các thể loại tạp chí phải thể hiện được tính chất nghiên cứu, phát hiện những quy luật vận động cụ thể trong từng lĩnh vực thuộc các ngành nghiệp vụ chuyên môn. Ở đây, chức năng tuyên truyền về những vấn đề lý luận chính trị, lý luận nghiệp vụ, khoa học kỹ thuật sẽ đem lại cho độc giả nhiều kiến thức mới mẻ với nhiều ý niệm có thể dễ dàng tiếp cận với thực tế, liên hệ, vận dụng trong điều kiện cụ thể của bản thân và đơn vị mình.
Ngoài chức năng tuyên truyền, phổ biến, giáo dục, tạp chí còn cung cấp thông tin cho độc giả những tri thức bằng con đường ngắn nhất, đó là những tri thức về chính trị, kinh tế, quản lý, khoa học… Trong chức năng tuyên truyền giáo dục, tạp chí phải góp phần giải thích, hoặc phê phán tình hình, hiện tượng nghiên cứu, đồng thời đề cập đến biện pháp xử lý tình hình, hiện tượng nói trên theo những phương pháp nghiên cứu riêng biệt thể hiện tính chiến đấu và nghiên cứu khoa học của từng loại tạp chí. Chính vì lẽ đó, đặc trưng nổi bật của tạp chí là chức năng thông tin lý luận, nghiên cứu khoa học, là người bình luận, đánh giá kết quả các công trình nghiên cứu khoa học áp dụng trong thực tiễn.
Những vấn đề, nội dung phản ánh trên tạp chí thường mang tính chất nghiên cứu, trao đổi và hướng dẫn nghiệp vụ, nên các bài viết đăng tải trên tạp chí không nhất thiết phải là những vấn đề đã chín muồi, hoặc đã được khẳng định khoa học, mà có thể có những bài viết với chủ đích chỉ nhằm “xới vấn đề” hoặc trao đổi, gợi ý, tạo diễn đàn tranh luận, thảo luận để làm sáng tỏ hơn những vấn đề còn chưa thống nhất, đi đến hiểu biết, thấu hiểu chung và cuối cùng là tạo lập sự thống nhất nhận thức, đồng thuận quan điểm, hoàn thiện lý luận. Tạp chí cũng như báo đều phục vụ nhiệm vụ chính trị của một Nhà nước nhất định, nhưng do chức năng và đối tượng phục vụ của mình, tạp chí còn phải căn cứ vào yêu cầu phục vụ nhiệm vụ chính trị của các cơ quan, tổ chức đoàn thể, hoặc bộ, ngành chủ quản trong từng thời kỳ phát triển kinh tế - xã hội để thể xác định chủ đề của từng số tạp chí sẽ xuất bản và phát hành trong năm.
Ứng với mỗi loại hình báo chí là một loại độc giả. Nếu như đối tượng bạn đọc của báo là ất kỳ ai, từ chính trị gia, trí thức đến người lao động, thậm chí là những người kiếm sống vỉa hè… thì đối tượng bạn đọc của tạp chí là những người có trình độ lý luận, am hiểu chuyên môn nghiệp vụ, hoặc có nhận thức sâu về các lĩnh vực liên quan được phản ánh trên tạp chí. Vì vậy, đòi hỏi chất lượng thông tin, nội dung và ngôn ngữ thể hiện của tạp chí phải chọn lọc, sử dụng cho phù hợp. Các bài viết của tạp chí phải luôn hướng tới việc đáp ứng yêu cầu của độc giả. Nội dung của bài viết phải đảm bảo thiết thực, mang tính khoa học, có sức thuyết phục. Nếu không, tạp chí chỉ còn là một dạng của bản tin hay tờ báo thường thức đơn thuần, chứ nó không còn là một tờ tạp chí với đúng nghĩa và tên gọi của nó là cơ quan lý luận, nghiên cứu, trao đổi và hướng dẫn nghiệp vụ chuyên ngành.
2. Làm tạp chí trong bối cảnh kinh tế thị trường và văn hoá đọc đang sa sút
Bước vào thời kỳ đổi mới, nền kinh tế Việt Nam được chuyển sang vận hành theo cơ chế thị trường và phát triển một cách mạnh mẽ đã làm thay đổi diện mạo nhiều lĩnh vực của đời sống, trong đó có đời sống báo chí. Nhiều cơ quan báo chí đã chuyển hướng và bám sát cuộc sống nên đã có những thành tựu vượt bậc. Hiệu quả kinh tế báo chí đã được đề cập như kết quả của một quá trình kinh doanh. Đây đó có tiếng khen ngợi báo này làm ăn hiệu quả, báo kia không chịu vận động nên trì trệ… Tuy nhiên, cũng phải cay đắng thừa nhận rằng, không ít tờ báo, tính hiệu quả đồng nghĩa với việc xa rời tôn chỉ, mục đích, đưa tin giật gân, câu khách, thổi phồng sự kiện, mô tả, cổ suý cho tội ác để kích động sự tò mò của độc giả nhằm tăng số lượng phát hành hoặc dùng các chiêu thức doạ nạt, chèn ép, khống chế các doanh nghiệp có sai phạm để thu lợi qua các hình thức quảng cáo, tài trợ… Nhưng tiếc rằng, những “chiêu thức” trên đây thường chỉ có thể vận dụng với báo, đặc biệt là báo ngày, mà không thể và không bao giờ có thể vận dụng được cho các tạp chí, đặc biệt là tạp chí khoa học chuyên ngành. Lý do chủ yếu là tạp chí có diện mạo và những đặc trưng cơ bản của nó mà chúng tôi đã dẫn ra ở phần trên.
Trên thực tế, đối với những tạp chí khoa học chuyên ngành vận động trong điều kiện kinh tế thị trường, không phải những người làm ra nó không có phương án và những nỗ lực để tìm lối ra. Bản thân họ cũng luôn hiểu sự chi phối, tác động khắc nghiệt của quan hệ cung cầu, và vì vậy, họ cũng luôn phải vận động, cố gắng để tự đổi mới mình và tìm đường đến với bạn đọc. Tuy nhiên, xuất hiện mâu thuẫn khó có thể vượt qua được đó là, nếu tạp chí mở rộng đối tượng bạn đọc, tăng số lượng phát hành tới đa dạng các tầng lớp độc giả xã hội, đồng nghĩa với việc phải hạ thấp chất lượng nội dung, thậm chí phải xa rời tôn chỉ, mục đích. Tức là, nội dung tạp chí phải giảm bớt các bài viết mang tính khoa học, tính nghiệp vụ, tăng số lượng các bài viết mang tính thông tin đời thường, có thêm chuyện vụ án, tranh ảnh và minh hoạ… nhằm đáp ứng thị hiếu đông đảo bạn đọc. (Trong lịch sử tồn tại và phát triển của mình, Tạp chí Dân chủ và Pháp luật đã từng phát hành tới 70.000 bản/kỳ, song cũng lúc đó, các nhà khoa học, các bạn đọc chính thống của Tạp chí đã cho rằng, họ không còn nhận ra diện mạo của một tờ tạp chí khoa học pháp lý chuyên ngành nữa…).
Hiệu quả kinh tế của tạp chí còn thể hiện qua số lượng quảng cáo trên tạp chí. Nhưng trong bối cảnh hiện nay, nền kinh tế toàn cầu cũng như kinh tế trong nước đang suy thoái và chững lại. Các quốc gia trên thế giới cũng như Việt Nam đều đang cố gắng tìm kiếm giải pháp để tái cơ cấu nền kinh tế. Các chủ thể kinh tế trong nước, mà cụ thể là các doanh nghiệp đang gặp rất nhiều khó khăn, số lượng doanh nghiệp có nguy cơ giải thể và phá sản ngày càng gia tăng. Vì vậy, hầu hết các doanh nghiệp trên thị trường đều phải thắt chặt chi tiêu và khoản chi tiêu cần cắt giảm đó là quảng cáo. Chỉ khi có những vấn đề, kế hoạch triển khai kinh doanh thật cần thiết, thì họ mới thực hiện chiến lược truyền thông và kế hoạch truyền thông, maketing cũng rất chọn lọc, hiệu quả. Việc quảng cáo thông thường được thực hiện trên các báo. Quảng cáo trên tạp chí là rất hạn chế. Lý do cơ bản là báo có số lượng độc giả đại chúng hơn, mà tính đại chúng lại chính là mục tiêu hướng tới của quảng cáo. Bởi vậy, phát triển hiệu quả việc quảng cáo trên tạp chí cũng là vấn đề cần nhìn nhận lại.
Về cơ bản, đối tượng bạn đọc của tạp chí được xác định là những người có trình độ lý luận, am hiểu chuyên môn nghiệp vụ hoặc có nhận thức sâu về các lĩnh vực liên quan được phản ánh trên tạp chí. Ngoài đối tượng trên, còn có thể phát triển thêm các đối tượng tiềm năng là những người học tập, nghiên cứu về khoa học chuyên ngành. Song trong bối cảnh thông tin điện tử tràn ngập, họ có thể tìm thấy những điều mà mình cần tìm thông qua việc truy cập các địa chỉ website trên mạng internet. Đây cũng là một thách thức không nhỏ đối với các tạp chí in. Mặt khác, trong số các đối tượng bạn đọc của tạp chí, việc cá nhân đặt mua tạp chí để nghiên cứu một cách thường xuyên dường như đang là sự “xa xỉ”… Bởi với mức thu nhập quá hạn hẹp của các công chức, viên chức như hiện nay, thì các chi phí cho cuộc sống đời thường cũng đã khiến họ quá mệt mỏi, cần phải toan tính, khoản chi phí dành cho việc mua tạp chí khoa học để nghiên cứu không nằm trong danh mục chi tiêu của họ…
Một nguyên nhân khách quan khác cũng chi phối không nhỏ đó là văn hoá đọc của chúng ta hiện đang sa sút. Những người cần đọc sách nhất cũng không đọc sách. Trong một cuộc hội thảo, đã có diễn giả nêu hiện tượng chỉ viết cho người khác đọc, mà không chịu đọc của người khác, kết quả là không ai đọc của ai hoặc có đọc cũng là vì lý do này, lý do khác, chứ không phải là một hoạt động tự giác. Không chỉ ở Việt Nam, mà các nước trên thế giới cũng vậy. Một biên tập viên danh tiếng ở một tạp chí của Mỹ đã thừa nhận: “Tôi chứng kiến sự ra đời của hàng trăm cuốn sách và tạp chí mỗi tuần, hình thức cực đẹp, nội dung vô cùng sâu sắc! Thế nhưng người dân vẫn cứ mỗi ngày đọc một ít đi. Ai cũng xông ra viết nhưng chẳng ai muốn đọc…”.
Thực tế cho thấy, cán bộ, công chức, viên chức của chúng ta hiện nay đang mắc chứng “sợ đọc”. Trong một cuộc trò chuyện, cán bộ thư viện của một viện nghiên cứu cho biết, số lượt các nghiên cứu viên mượn tài liệu ở thư viện của viện này đang giảm dần đều theo các năm: “Năm 2008, khoảng 278 lượt; Năm 2009: 233 lượt; Năm 2010: 175 lượt; Năm 2011: 120 lượt; Chín tháng đầu năm 2012 chỉ còn 56 lượt. Vậy mà mỗi năm viện này tuyển sinh tới 30 học viên cao học và gần một chục nghiên cứu sinh tiến sĩ”. Cao học học hai năm và tiến sĩ làm trong bốn năm. Nếu chia lượt ra, năm năm trước học viên mượn tài liệu đọc không quá ba lượt/người/năm, còn năm 2012, mỗi người chưa được một lượt...(!)
3. Một vài kiến nghị thay cho lời kết
Những vấn đề được bàn luận ở trên không phải là rào cản mà các tạp chí khoa học chuyên ngành không thể vượt qua, nếu như chúng ta biết nhìn nhận một cách khách quan đối với vai trò và giá trị đích thực của tạp chí. Điều này, được thể hiện qua mấy điểm sau đây:
Thứ nhất, như trên đã từng bàn luận, tạp chí là một cơ quan lý luận, nghiên cứu, trao đổi và hướng dẫn nghiệp vụ chuyên ngành trong một bộ, ngành hay tổ chức đoàn thể cụ thể, vì vậy, cần phải coi tạp chí như là một phương tiện hữu hiệu để truyền tải ý tưởng quản lý và chỉ đạo nghiệp vụ của lãnh đạo cấp trên đối với các đơn vị cấp dưới trong ngành mình. Các vấn đề về chuyên môn, nghiệp vụ của ngành cần được đưa ra bàn thảo dưới giác độ khoa học trên tạp chí, từ đó, có thể lựa chọn được những quan điểm, vấn đề chuẩn xác, phù hợp thực tiễn cuộc sống. Khi tạp chí bám sát được các hoạt động của bộ, của ngành, chứa đựng nội dung chuyên môn, ý tưởng quản lý và chỉ đạo nghiệp vụ của lãnh đạo bộ, ngành, thì đương nhiên, nó sẽ trở thành cẩm nang cho mỗi cán bộ chuyên môn cũng như cán bộ nghiên cứu khoa học của ngành đó. Và khi ấy, tạp chí sẽ có một lượng độc giả thường xuyên và trung thành.
Thứ hai, về phần mình, mục đích của một tạp chí khoa học chuyên ngành là mang lại sự hiểu biết bằng việc phổ biến các ý tưởng và quan điểm về một vấn đề chuyên môn cụ thể, vì vậy, nội dung các bài viết của tạp chí phải bám sát và phản ánh các hoạt động chuyên môn của bộ, của ngành, bàn luận về các vấn đề nghiệp vụ dưới giác độ khoa học và quản lý gắn với thực tiễn sôi động của đời sống xã hội. Tuy nhiên, khi bàn luận các vấn đề này phải sử dụng ngôn ngữ khoa học, lấy yếu tố khoa học làm chủ đạo để phân tích, lý giải lôi cuốn bạn đọc. Bên cạnh đó, sự tồn tại sống còn của một tạp chí phụ thuộc hai yếu tố cơ bản: Người viết và độc giả. Tạp chí phải xây dựng được đội ngũ người viết gắn bó, trung thành, đa dạng lĩnh vực, tôn trọng các quan điểm khoa học đa chiều về một vấn đề cần bàn luận, nhưng cũng không quá dễ dãi chấp nhận những bài viết không có ý tưởng mới hoặc trao đổi theo quan điểm của người khác mà không có quan điểm riêng. Đề cao tính phản biện và không né tránh khi cần thiết phải phản biện lại một vấn đề nhạy cảm dưới giác độ khoa học. Đối với độc giả, ngoài các đối tượng truyền thống, cần khuyến khích bản thân các tác giả cũng cần là độc giả. Khi đó, họ trân trọng bản thân và trân trọng tạp chí hơn.
Thứ ba, một tạp chí hấp dẫn còn là tạp chí có nội dung và phong cách trình bày phù hợp với đối tượng bạn đọc. Mỗi tạp chí đều có phong cách riêng và vì vậy, cách trình bày cũng cần có đặc điểm riêng. Để một tờ tạp chí đẹp và hấp dẫn, cần lưu ý rằng, nội dung và phong cách trình bày phải có sự tương tác. Trên cơ sở nội dung các bài viết, khi trình bày hình thức tạp chí, phải tạo dựng một phong cách phù hợp. Phong cách chính là sự phối hợp hoàn chỉnh giữa hình ảnh và chữ viết. Một tờ tạp chí hấp dẫn không được sử dụng quá nhiều font chữ. Bởi nếu sử dụng quá nhiều font chữ sẽ dẫn đến tình trạng độc giả không nhận diện được tính xuyên suốt của tờ tạp chí, vì vậy, cần tránh trường hợp nhiều phong cách trình bày trong cùng một tạp chí. Khi phân chia cột cho mỗi trang tạp chí, luôn chú ý rằng số cột tối thiểu là 2 và tối đa là 4. Nếu để 1 cột, thì tạp chí sẽ trở thành một cuốn sách và nếu để 5 cột, thì người đọc sẽ rất khó khăn trong việc đón nhận nội dung. Hướng đọc của tạp chí là từ trên xuống và từ trái sang phải, vì vậy, nên chú ý sắp xếp các dòng chữ viết một cách hợp lý. Bên cạnh đó, mắt người đọc chỉ có thể cảm nhận được tối đa khoảng 500 từ, sau đó cần phải nghỉ ngơi, dựa vào điểm này, khi trình bày cần sắp xếp chữ và hình ảnh cho hợp lý.
Thứ tư, chúng ta cần thay đổi những thói quen “điện tử”, đề cao văn hóa đọc. Ngày nay, với nhịp sống hiện đại, các phương tiện truyền thông điện tử phát triển rất mạnh và có thể đưa lại cho chúng ta nhiều tiện ích, kể cả trong nghiên cứu khoa học. Bên cạnh đó, thời gian của con người trong một ngày dường như ngày càng eo hẹp, ảnh hưởng rất lớn tới việc đọc sách, đọc tạp chí… Song dù xã hội phát triển đến đâu, văn hóa đọc vẫn giữ vai trò quan trọng và cần thiết đối với mỗi con người, đặc biệt là các cán bộ, viên chức, các nhà nghiên cứu khoa học… Văn hóa đọc gắn liền với sự ra đời của chữ viết và có những đặc trưng riêng biệt, vì thế không có hình thức nào có thể thay thế được nó. Quá trình đọc là quá trình hấp thụ tri thức qua cảm nhận của người đọc. Trong quá trình đọc, con người phải suy nghĩ, phân tích tổng hợp, tư duy biến tri thức của nhân loại thành tri thức của riêng mình. Xin hãy nhớ rằng, văn hóa đọc luôn giữ vai trò chủ chốt trong quá trình học tập và quá trình nhận thức của mỗi người chúng ta.
