Cơ sở lý luận báo chí - Lao động sáng tạo báo chí (1)

LAO ĐỘNG SÁNG TẠO TRONG BÁO CHÍ

1. ĐẶC TRƯNG SÁNG TẠO CỦA LAO ĐỘNG BÁO CHÍ

Nghiên cứu tính sáng tạo trong lao động báo chí là một yêu cầu khách quan. Nó xuất phát từ đòi hỏi của bản thân đời sống xã hội hiện đại, trong đó có các phương tiện thông tin đại chúng ngày càng có vai trò to lớn, trở thành một nhân tố ảnh hưởng trực tiếp đến tính chất và con đường phát triển của mỗi dân tộc, mỗi đất nước. Trong điều kiện đó, việc thực hiện các chức năng của báo chí đòi hỏi các nhà báo cần phải nắm được những vấn đề có tính quy luật, các nguyên tắc và phương pháp đặc trung cho hoạt động sáng tạo để đạt tới hiệu quả công việc cao.

Có thể nói, sáng tạo là sự phát triển nào đó có tính mục đích và có ý nghĩa khách quan trong các lĩnh vực sản xuất, quản lý, khoa học, kỹ thuật, nghệ thuật và báo chí... Để giải quyết các nhiệm vụ đặt ra, người ta không chỉ cần có các tri thức, phương pháp, hình thức sẵn có mà còn luôn luôn đòi hỏi những tri thức, phương pháp, hình thức mới phù hợp với yêu cầu đã thay đổi của hiện thực mới mẻ. Sự sáng tạo xuất hiện khi mà cuộc sống đã biến đổi, những kinh nghiệm, cách thức, con đường cũ không còn khách quan đáp ứng đơợc các yêu cầu của con người. Khi đó mâu thuẫn được giải quyết bằng một biện pháp, cách thức mới.

Làm báo là một lao động sáng tạo - đó là một điều không thể nghi ngờ. Hàng ngày, hàng giờ với hệ thống của mình, báo chí thu thập và xử lý một khối lượng thông tin đồ sộ, thẩm định giá trị những sự kiện, vấn đề thời sự nóng hổi và bằng những hình thức, con đường khác nhau để đến với từng thành viên xã hội, tác động vào tinh cảm, lý trí của họ theo phương hướng có chủ ý. Chính vì thế, lao động báo chí luôn yêu cầu ở nhà báo sự sáng tạo thường xuyên, có nghĩa là yêu cầu khả năng phát hiện những giá trị của các vấn đề, sự kiện thời sự, những hình thức, phương pháp diễn đạt, chuyển tải thông tin đến công chúng một cách có hiệu quả tối ưu.

Một yêu cầu có tính nguyên tắc của thông tin báo chí là tính khách quan. Tính khách quan là một trong những phẩm chất hàng đầu tạo nên tỉnh hấp dẫn, khả năng thuyết phục của thông tin. Song hoạt động báo chí lại bị chi phối bởi các quan hệ xã hội, giai cấp, hệ tư tưởng và thực tiễn chính trị. Báo chí ra đời nhằm giải quyết những yêu cầu thông tin xã hội. Nội dung, tính chất nhu cầu thông tm của xã hội phụ thuộc vào nhiều yếu tố, điều kiện, song không bao giờ nằm ngoài sự chi phối bởi những quyền lợi của những giai cấp, tầng lớp trong xã hội hay của các quốc gia, các khu vực trên trái đất Vớì sự chi phối ấy, tính khách quan cùa báo chí không tuyệt đối. Nó phụ thuộc vào tính chất của bản thân nền chính trị. Nêu một nền chính trị được xây dựng trên nền tảng vững chắc của những tri thức khoa học và cơ sở dân chù sâu sẳc thì hệ thống báo chí bị chi phối bởi nó sẽ có điều kiện và khả năng thuận hợi để phản ánh một cách khách quan và trung thực những sự kiện, hiện tượng, vấn đề của cuộc sống.

Trong công cuộc xây dựng, phát triển đất nước theo con đường xã hội chủ nghĩa, Đảng Cộng sản, với thế giới quan khoa học đại diện cho quyền lợi của giai cấp công nhân và những người lao động chân chính, là lực lượng lãnh đạo xã hội. Sự lãnh đạo của Đảng đối với báo chí vừa là yêu cầu có tính chính trị, bảo đảm cho việc thực hiện các nhiệm vụ thực tiễn của Đảng, vừa là cơ sở, điều kiện cho hiệu quả hoạt động báo chí. Tuy nhiên, không thể quan niệm đơn thuần là trong điều kiện đó, các hoạt động của mọi cơ quan báo chí, mọi nhà báo đều phù hợp với tinh thần thời đại, đều mang tính khách qụan, khoa học nếu không có sự nhận thức đúng đắn và sự tự vận động theo kịp những yêu cầu của thời đại.

Sực mạnh tác động của chính trị đối với báo chí như là ảnh hưởng chi phối của nền móng tất cả các bộ phận công trình được tạo dựng trên đó. Những quan niệm cơ bản về thế giới, về lợi ích giai cấp, dân tộc, về cuộc sống và trách nhiệm con người quy định khuynh hướng tư tưởng chung của cơ quan báo chí, ảnh hưởng đến từng giai đoạn hoạt động sáng tạo của nhà báo, từ việc lựa chọn đề tài, sự kiện đến phân tích, đánh giá, thẩm định giá trị và phương pháp diễn đạt, chuyển tải thông tin. Những tri thức và quan điểm chính trị trở thành yếu tố điều kiện, trực tiếp tham gia vào quá trình sáng tạo báo chí. Thiếu sự chuẩn bị nghiêm túc chắc chắn về chính trị, cơ quan báo chí hay cá nhân nhà báo sẽ không tránh khỏi những vướng mắc, đổ vỡ trong lao động nghề nghiệp.

Mối quan hệ trực tiếp của lao động sáng tạo báo chí với đời sống chính trị, với hệ tư tưởng được thể hiện ở tính cấp bách, tích cực của các tri thức, giá trị, tiêu chuẩn đựợc phản ánh trong các tác phẩm báo chí và được khẳng định bởi cả hệ thống báo chí. Ở những mức độ nhất định, các tri thức, giá trị và tiêu chuẩn ấy đáp ứng được những nhu cầu thông tin xã hội và việc tiếp nhận chúng bảo đảm cho những hành vi tích cực của mỗi cá nhân cũng như chiều hướng có lợi của các phong trào, các cuộc vận động xã hội.

Báo chí như một loại hình sáng tạo xuất hiện trong mối quan hệ trực tiếp với thưc tiễn xã hội. Cuộc sống hàng ngày muôn hình muôn vẻ vừa lầ nguồn thông tin, nguồn cảm hứng, đối tượng nhận thức, vừa là phòng thí nghiệm trực tiếp, là nơi tiếp nhận thông tin, thẩm định các giá trị... của báo chí. Đây là tính chất đặc trưng cho sự phân biệt của lao động sáng tạo báo chí với các loại hình lao động sáng tạo nghệ thuật khác, trong đó thực tiễn xã hội được phản ánh một cách gián tiếp, thông qua những biện pháp, phương tiện đặc thù. Tính chất này quy định đặc điểm, phương pháp hoạt động nghề nghiệp của nhà báo, của cơ quan báo chí. Để có thể đạt được hiệu quả, yêu cầu tiên quyết đối với báo chí là phát hiện thông tin, nghĩa là tiếp cận những điểm nóng của thực tiễn xã hội, nắm bắt kịp thời nhũng sự kiện, vấn đề thời sự, đáp ứng nhu cầu cấp bách về thông tin của công chúng. Vì thế, trong báo chí, thông tin là yếu tố thứ nhất, tạo nên sức mạnh, uy tín của nhà báo, của cơ quan báo chí.

Yếu tố thứ hai của tính chất thực tiễn trong lao động báo chí thể hiện ở sự tác động thường nhật vào thực tiễn bằng cách tạo dựng và định hướng dư luận xã hội, giáo dục vê ý thức nhằm hình thành từ hành vi, việc làm đến các cuộc vận động có quy mô lớn. Mục đích của quá trình này không ngoài việc đạt được những kết quả thực tế về chính trị, văn hỏa... Đây cũng là tiêu chí cuổi cùng, quan trọng nhất để đánh giá hiệu quả của toàn bộ hoạt động báo chí.

Trong sự vận động phức tạp của thực tiễn, khó khăn đối với nhà báo là phản ánh cuộc sống ngay vào thời điểm phát triển của nó. Hàng ngày, hàng giờ, người làm báo phải đối mặt với những vấn đề hôm nay, với những sự kiện vừa nảy sinh, thu thập, xử lý tư liệu thông tin, phát hiện nguyên nhân, bản chất của những hiện tượng, can thiệp vào những xung đột của thực tiễn, tham gia khắc phục những khó khăn, ách tắc, dự báo chiều hướng và tính chất của các quá trình kinh tế, xã hội. Rất khó để xác định đâu là cái tích cực, cái cần ủng hộ đối với những hiện tượng mới xuất hiện. Trên thực tế, những cái mới đều phải trải qua một loạt thử thách và phải sau một thời gian nhất định mới cỏ thể được khẳng định. Nhiều vấn đề, hiện tượng xuất hiện dưới những hình thức hay biểu hiện mang tính ngẫu nhiên, bất ngờ, song lại phản ánh một sự vận động hợp quy luật Chính vì thế, khả năng tham gia giải quyết tích cực các vấn đề thực tiễn đang đặt ra thề hiện tài năng, bản lĩnh nhà báo, hiệu lực và uy tín của cơ quan báo chí.

Để giải quyết nhiệm vụ lao động sáng tạo ấy, mỗi nhà báo cũng như cơ quan báo chí cần phải được chuẩn bị chắc chắn về tri thức, phương pháp hoạt động nghề nghiệp và cả về kinh nghiệm sống thực tế. Bản thân công việc đòi hỏi ở nhà báo lượng tri thức tổng hợp, đa dạng về nhiều lĩnh vực khác nhau. Sự hạn chế về tri thức, về kinh nghiệm sống là trở ngại không thể vượt qua cho các nhà báo khi bất ngờ đối mặt với những vấn đề, sự kiện xuất hiện ngoài dự đoán. Trên thực tế, những tình huống như thế rất phổ biến. Mặt khác, những sai sót về tri thức trong tác phẩm báo chí sẽ để lại những hậu quả tai hại về nhiều mặt khác nhau.

Vào những thời điểm diễn ra các sự kiện sôi động, các diễn biến dồn dập ở Đông Âu, Trung Đông và Liên Xô trước đây, công chúng trông chờ từng ngày sự nhận định, đánh giá cùa các cơ quan thông tin, báo chí. Tuy nhiên, do những điều kiện phức tạp và tế nhị của quan hệ quốc tế và do cả sự hạn chế về thông tin mà sự nhận định, đánh giá của báo chí chúng ta chưa đáp ứng kịp thời những đòi hỏi của xã hội.

Trong lao động sáng tạo của nhà báơ, tồn tại một lĩnh vực đời sống tinh thần - những yếu tố tâm tư, tình cảm, mong muốn, sự thông minh, mẫn cảm, nền tảng vãn hóa, lý tưởng, ý thức chính trị... Lĩnh vực này hầu như không chấp nhận sự can thiệp có tính cơ giới hay sự rút lui chối bỏ một cách.đơn giản. Ảnh hưởng của nó đối với lao động báo chí là rất to lớn, chi phối phương pháp tư duy, việc lựa chọn đề tài, cách tiếp cận cuộc sống cũng như hình thức biểu đạt thông tin. Trong phạm vi đời sống tinh thần này, cái cá nhân có ý nghĩa to lớn. Tài năng, thành tựu của mỗi nhà báo chỉ có thể do chính nhà báo đó làm nên, không ai có thể làm thay. Những điều kiện xung quanh chỉ có thể giúp nhà báo đó phát huy khả năng cùa mình tốt hơn, nhanh hơn hay ngược lại. Vì thế, cần thiết phải mở ra những điều kiện tự do, thuận lợi cho khả năng sáng tạo của mỗi nhà báo.

Tuy nhiên, toàn bộ điều đó không có nghĩa là cái cá nhân nhà báo mâu thuẫn với tính tập thể cùa hoạt động báo chí. V. I. Lenin đã yêu cầu: “Tờ báo không những chỉ là người tuyên truyền tập thể và cổ động tập thế mà còn là người tổ chức tập thể”. Ở đây, tính tập thể là một đòi hỏi khách quan của lao động báo chí. Mỗi tác phẩm báo chí trước khi đến với công chúng bao giờ cũng có sự tham gia sáng tạo ở những mức độ khác nhau của các đồng nghiệp. Cho dù từ khâu lựa chọn vấn đề, sự kiện, thu thập tài liệu, xử lý tài liệu và hỉnh thành văn bản tác phẩm đều do một nhà báo thực hiện thì tác phẩm đó vẫn được thẩm định bởi một nhà báo khác có trách nhiệm trong bộ phận biên tập, bảo đảm cho định hướng chính trị, tư tưởng chung và tránh những sai sót có tính kỹ thuật. Đối với các trường hợp còn lại, có thể một bài báo được hình thành bởi một nhà báo với sự chỉ định đề tài của bộ phận biên tập và sự kiểm tra xem xét, biên tập lại. Tất nhiên có không ít trường hợp, một tác phẩm báo chí là thành quả lao động của một tập thể nhà báo. Ngay trong báo viết, thông tấn, do tính chất nội dung, điều kiện làm việc hay lý do nào đó vẫn có những tác phẩm được thực hiện bởi một nhóm phóng viên. Trong trường hợp này, tập thể phóng viên phân công nội bộ để thực hiện các công đoạn, công việc sáng tạo. Họ cùng thống nhất các quan điểm trong tác phẩm, cùng chịu trách nhiệm về các thông tin.

Với sự phát triển của báo chí truyền hình, trong đó các phương tiện kỹ thuật tham gia trực tiếp trở thành điều kiện không thể thiếu của lao động nhà báo thì một tác phẩm báo chí không còn là của một cá nhân. Đó là thành quả chung của phóng viên, người ghi hình, của biên tập viên và các nhân viên kỹ thuật phụ ừách các công đoạn khác nhau như trên băng, phối nhạc, sử dụng âm thanh và phát sóng. Tất nhiên vai trò chủ yếu là phóng viên với tư cách là người chủ động lựa chọn đề tài, dự đoán những ý tưởng tác phẩm báo chí, người chỉ huy toàn bộ ekip làm việc nhằm đạt mục đích đã đặt ra.

Ở phạm vi rộng lớn hơn, trong khuôn khổ một tờ báo, một số tạp chí, một chương trình phát thanh hay truyền hình càng thấy rõ tính chất tập thể của lao động báo chí. Mỗi tác phẩm báo chỉ không bao giờ đơn độc đến với công chúng. Nó luôn là một bộ phận cùa cả số báo, cả chương trình phát thanh, chương trình truyền hình. Nói cách khác, chính cả số báo, chương trình phát thanh, truyền hình mới là sản phẩm báo chí trọn vẹn. Chất lượng của sản phẩm này phụ thuộc vào chất lượng của từng tác phẩm báo chỉ đơn lẻ, phụ thuộc vào sự lựa chọn bố trí, tổ chức hầu hết các tác phẩm đơn lẻ đó trong một lôgic nội dung hợp lý và một hình thức đẹp, có sức hấp dẫn. Đó là nỗ lực lao động của cả tập thể các phóng viên, biên tập viên, họa sĩ, nhân viên kỹ thuật, cán bộ quản lý, lãnh đạo.

Về mặt thực tiễn, phạm vi phản ánh của báo chí rất rộng lớn, không chỉ về nội dung, đề tài mà cả về khoảng cách địa lý. Yêu cầu đương nhiên là phải có sự tổ chức phân công hợp lý của tòa soạn, kết hợp sự năng động nghề nghiệp của mỗi phóng viên, biên tập viên mới có thể tiếp cận và phản ánh kịp thời các sự kiện, hiện tượng mới. Mỗi nhà báo không thể có mặt tại nhiều địa điểm củng một lủc hay không thể theo dõi, quan sát các sự kiện, vấn đề từ đầu đến cuối. Chỉ với sự nỗ lực của cả tập thể mỗi cơ quan báo chí mới có thể đưa lại một lượng thông tin tương đối đầy đủ về một khu vực nào đó. Với nỗ lực chung của các nhà báo hoạt động trong hệ thống báo chí cả nước, công chúng sẽ cỏ khả năng tiếp nhận một bức tranh sinh động về thế giới hiện thực - cơ sở của việc hình thành dư luận xã hội và hành vi xã hội.

Khi xem xẻt tính chất của báo chí, C. Mác đã chỉ ra rằng - “Người phóng viên báo chí có thể tự coi mình là một bộ phận nhổ bổ của một cơ thể rất phức tạp, trong đó anh ta được tự do lựa chọn cho mình một chức năng nhất định. Ví như, người này miêu tả nhiều hơn ấn tượng trực tiếp, khai thác từ sự giao tiếp với nhân dân, do tình trạng cùng khổ của nhân dân gây ra; người khác là nhà nghiên cứu sử, tim hiểu lịch sử tạo nên tình trạng này; người giàu tình cảm thì lại mô tả bản thân tình trạng cùng khổ; nhà kinh tế thì nghiên cứu những biện pháp cần thiết để thủ tiêu tình trạng cùng khổ đó - hơn nữa cũng một vấn đề duy nhất đỏ lại có thể được giải quyết từ nhiều phía khác nhau: hoặc trong phạm vi địa phương, hoặc đối với toàn bộ quốc gia...”.

Như vậy, với sự vận động sinh động của báo chí, toàn bộ sự thật được bóc trần ra. Thoạt đàu chỉnh thể này chỉ hiện ra trước mắt chúng ta dưới hình thức các loại quan điểm khác nhau, phát triển cùng một lúc, nêu ra - khi thi có định ý, khi thì có tính chất ngẫu nhiên - một mặt nào đó của hiện trạng. Nhưng rổt cuộc, với công việc này của mình, báo chí chỉ chuẩn bị tài liệu cho một trong những nhân viên công tác của mình để người này tạo ra một chỉnh thể thống nhất. Như vậy là báo chí, từng bước một, thông qua sự phân công, làm sáng tỏ sự thật, không phải bằng cách là một người nào đó làm tất cả, mà bằng cách là mỗi người trong số đông ấy làm một công việc không lớn lắm nào đó.

Đặt ra và nhấn mạnh tính chất tập thể trong lao động sáng tạo báo chí còn là một đòi hỏi nhằm giải quyết các nhiệm vụ thực tiễn. Để thực hiện các chức năng tư tưởng, quản lý xã hội của mình, báo chí tập trung tác động chủ yếu vào dư luận xẵ hội. Muốn thay đồi dư luận xã hội theo hướng tích cực, cần phải có thông tin rộng rãi theo định hướng tư tưởng nhất định, nghĩa là cần phải có sự đồng quan điểm của các nhà báo và thái độ, phương pháp hoạt động hợp tác của chính họ.

Quan hệ giữa vai trò cá nhân và tính tập thể trong sáng tạo báo chí mang tính biện chứng, làm tiền đề cho nhau. Tài năng được phát huy cùa mỗi cá nhân là điều kiện hàng đầu cho uy tín và hiệu quả lao động sáng tạo của tập thể cơ quan báo chí. Ngược lại, tinh thần trách nhiệm, hợp tác phân công hợp lý trong tập thể bảo đảm cho mỗi cá nhân nhà báo phát huy được khả năng của mình thực hiện tốt nhiệm vụ, công tác được giao.

Cuối cùng, cần phải nói đến sự hạn định khắt khe về thời gian trong lao động của mỗi nhà báo. Đặc điểm này xuất phát từ tính định kỳ cùa báo chí. Mỗi số báo, bản tin, chương trình phát thanh, chương trình truyền hình đều đòi hỏi phóng viên, biên tập viên bảo đảm nghiêm túc, an toàn về thời hạn nộp bài, dựng tác phẩm. Kế hoạch thời gian trong báo chí như một thứ kỷ luật sắt, nhất là đối vói các loại nhật báo chính trị -xã hội. Ngoài lượng bài được chuẩn bị trước, mỗi số báo đều đòi hỏi phải có một số tác phẩm báo chí đề cập đến những vấn đề, hiện tượng trong ngày. Loại tác phẩm báo chí này đòi hỏi thực hiện rất nhanh với sự tập trung lao động trí lực cường độ cao. Rất nhiều nhà báo phàn nàn về sự khó khăn, vất vả, thiếu thời gian. Đó là một điều đương nhiên, ở đây nảy sinh mâu thuẫn giữa những đòi hỏi về chất lượng tác phẩm với yêu cầu về thời gian. Việc giải quyết mâu thuẫn này phụ thuộc vào tài năng sáng tạo cùa nhà báo và khả năng tổ chức quản lý hợp lý, có hiệu quả cùa các cán bộ lãnh đạo, các ban biên tập và tòa soạn. Với cá nhân nhà báo, tài năng sáng tạo ấy bao gôm cả những kỹ năng nghề nghiệp hay là một loạt mô hình kinh nghiệm đã được tích lũy để lựa chọn đưa ra một áp dụng tương đối ở những tình huống cùng loại, kiểu.

Như vậy, lao động báo chí mang tính chất sáng tạo thường xuyên hàng ngày, hàng giờ. Tính chất nghề nghiệp đòi hỏi sự kết hợp chặt chẽ giữa lao động cá nhân và lao động tập thể dưới ảnh hưởng chi phối của chính trị, đó là vấn đề mang tính quy luật của báo chí nói chung./.